و بهره گیری از منابع کمیاب است، این فرایند منجر به افزایش ظرفیت‌های اقتصادی می‌گردد بنابراین حل معضل اشتغال، گسترش روحیه کارآفرینی و جذب نیروهای کارآفرین را الزامی می‌کند(جزنی، ۱۳۸۶). امروزه به علت افزایش گرایش افراد به فعالیت‌های کارآفرینانه، آموزش کارآفرینی به موضوع مهمی تبدیل شده است. پژوهش‌ها نشان می‌دهد که مهم‌ترین عامل مؤثر در حرکت کارآفرینی از قوه به فعل، بروز روحیه کارآفرینی در افراد از طریق آموزش می‌باشد. بنابراین عامل انسانی، مهم‌ترین جنبه کارآفرینی بوده و آموزش عامل انسانی در روند پیشرفت کارآفرینی تأثیر بسزایی خواهد داشت(پور آتشی، ۱۳۸۷).

(( اینجا فقط تکه ای از متن درج شده است. برای خرید متن کامل فایل پایان نامه با فرمت ورد می توانید به سایت feko.ir مراجعه نمایید و کلمه کلیدی مورد نظرتان را جستجو نمایید. ))

نتایج این پژوهش اطلاعات مفیدی را به تصمیم گیرندگان برنامه‌های درسی در خصوص آموزش کارآفرینی ارائه خواهد داد. ضمن اینکه از نظر مفهومی می‌تواند نقش خصیصه خود کارآمدی را در بهره‌مندی افراد از آموزش کارآفرینی مشخص کند.
۱-۴- هدف‌های کلی و جزئی تحقیق:
هدف کلی تحقیق:
شناسایی تأثیر برنامه درسی کارآفرینی بر ایجاد روحیه کارآفرینی در تعامل با خود کارآمدی دانشجویان
هدف‌های جزئی:
۱- تعیین تأثیر آموزش برنامه درسی کارآفرینی بر روحیه کارآفرینی و مؤلفه‌های آن در دانشجویان
۲- تعیین تأثیر برنامه درسی کارآفرینی در تعامل با خود کارآمدی بر توفیق طلبی دانشجویان
۳- تعیین تأثیر برنامه درسی کارآفرینی در تعامل با خود کارآمدی بر ریسک پذیری دانشجویان
۴- تعیین تأثیر برنامه درسی کارآفرینی در تعامل با خود کارآمدی بر استقلال طلبی دانشجویان
۵- تعیین تأثیر برنامه درسی کارآفرینی در تعامل با خود کارآمدی بر خلاقیت دانشجویان
۶- تعیین تأثیر برنامه درسی کارآفرینی در تعامل با خود کارآمدی بر اراده یا کنترل درونی دانشجویان
۷- تعیین روحیه کارآفرینی دانشجویان در تعامل با خود کارآمدی با توجه به جنسیت و رشته تحصیلی دانشجویان
۱-۵- فرضیه‌های تحقیق:
۱- آموزش برنامه درسی کارآفرینی بر ایجاد روحیه کارآفرینی و مؤلفه‌های آن در دانشجویان تأثیر مثبت دارد.
۲- آموزش برنامه درسی کارآفرینی در تعامل با خود کارآمدی بر توفیق طلبی دانشجویان تأثیر متفاوت دارد.
۳- آموزش برنامه درسی کارآفرینی در تعامل با خود کارآمدی بر ریسک پذیری دانشجویان تأثیر متفاوت دارد.
۴- آموزش برنامه درسی کارآفرینی در تعامل با خود کارآمدی بر استقلال طلبی دانشجویان تأثیر متفاوت دارد.
۵- آموزش برنامه درسی کارآفرینی در تعامل با خود کارآمدی بر خلاقیت دانشجویان تأثیر متفاوت دارد.
۶- آموزش برنامه درسی کارآفرینی در تعامل با خود کارآمدی بر اراده یا کنترل درونی دانشجویان تأثیر متفاوت دارد.
۷- روحیه کارآفرینی دانشجویان در تعامل با خود کارآمدی با توجه به جنسیت و رشته تحصیلی متفاوت است .
۱-۶- متغیرهای تحقیق :
در این پژوهش متغیرهای اساسی که مورد بررسی قرار گرفته‌اند به شرح ذیل است که ابتدا تعاریف مفهومی متغیرها آورده می‌شود و سپس به تعاریف عملیاتی هر یک پرداخته خواهد شد.
متغیر مستقل: برنامه درسی کارآفرینی
متغیر وابسته: روحیه کارآفرینی
متغیر واسطه ای: خود کارآمدی
۱-۷- تعریف مفهومی و عملیاتی متغیرها :
تعریف مفهومی آموزش کارآفرینی: آموزش کارآفرینی فرآیندی نظام‌مند، آگاهانه و هدف گر است که طی آن افراد غیر کارآفرین ولی دارای توان بالقوه به صورتی خلاق تربیت می‌شوند. در واقع این نوع آموزش فعالیتی به حساب می‌آید که از آن برای انتقال دانش و اطلاعات مورد نیاز برای راه اندازی و اداره کسب و کار استفاده می‌شود (ذبیحی و مقدسی، ۱۳۸۵).
تعریف عملیاتی آموزش کارآفرینی: این آموزش توسط اساتید مجرب در قالب دو واحد درسی به دانشجویانی که به صورت اختیاری این درس را انتخاب کرده‌اند ارائه می‌شود.
تعریف مفهومی روحیه کارآفرینی: روحیه کارآفرینی فرایند بهره گیری از فرصت‌ها و ایجاد کسب و کار به نحوی که محصول تلاش زیاد، پذیرش ریسک‌های مالی، اجتماعی، روانی و نوآوری است و با انگیزه کسب سود مالی، استقلال یا به خاطر اضطرار شروع می‌شود( فیاض بخش و دهقان پور، ۱۳۸۲).
تعریف عملیاتی روحیه کارآفرینی: توجه به این که منظور از روحیه کارآفرینی در این پژوهش، ویژگی‌های استقلال طلبی، ریسک پذیری، خلاقیت، توفیق طلبی، و کنترل درونی است، متغیر روحیه کارآفرینی عبارت از نمره‌ای است که دانشجویان در پرسشنامه روحیه کارآفرینی کسب می‌کنند.
تعریف مفهومی و عملیاتی مؤلفه‌های روحیه کارآفرینی
تعریف مفهومی نیاز به موفقیت یا توفیق طلبی: انگیزه موفقیت به عنوان تمایل فرد به کسب هدف بر اساس مجموعه‌ای از استانداردها است. توفیق طلبی، بیانگر گرایش همه جانبه به ارزیابی عملکرد خود با توجه به عالی‌ترین معیارها، تلاش برای موفقیت در عملکرد و برخورداری از لذتی که با موفقیت در عملکرد همراه است(ماسن،۱۳۷۰).
تعریف عملیاتی نیاز به موفقیت یا توفیق طلبی: عبارت از نمره‌ای است که دانشجویان در مؤلفه توفیق طلبی پرسشنامه روحیه کارآفرینی کسب می‌کنند.
تعریف مفهومی ریسک پذیری: خطر پذیری به حالتی گفته می‌شود که فرد برای انجام کاری یا پذیرش مسئولیتی که احتمال شکست در آن وجود دارد، اعلام آمادگی می‌کند. خطر کردن ممکن است به آگاهی فرد از موضوع بستگی نداشته باشد و حتی فرد از نتایج و پیامدهای احتمالی آن نیز بی‌اطلاع باشد(هیسریچ^[۱۴]، ۱۳۸۳).
تعریف عملیاتی ریسک پذیری : عبارت از نمره‌ای است که دانشجویان در مؤلفه ریسک پذیری پرسشنامه روحیه کارآفرینی کسب می‌کنند.
تعریف مفهومی استقلال طلبی: استقلال طلبی به این نکته اشاره دارد که کارآفرینان علاقه دارند کارها را مطابق تصمیم خود و به شیوه خودشان انجام دهند، و رئیس خود باشند(ادوارد^[۱۵]، ۲۰۰۸). تعریف عملیاتی استقلال طلبی: عبارت از نمره‌ای است که دانشجویان در مؤلفه استقلال طلبی پرسشنامه روحیه کارآفرینی کسب می‌کنند.
تعریف مفهومی خلاقیت: خلاقیت خلق ایده‌های جدیدی است که ممکن است به محصولات یا خدمات جدید منجر شود(اکبری، ۱۳۸۵).
تعریف عملیاتی خلاقیت: عبارت از نمره‌ای است که دانشجویان در مؤلفه خلاقیت پرسشنامه روحیه کارآفرینی کسب می‌کنند.
تعریف مفهومی اراده یا کنترل درونی: در برگیرنده اعتقاد فرد نسبت به این موضوع است که وی تحت کنترل وقایع داخلی یا خارجی می‌باشد. کارآفرینان دارای کنترل درونی، عقیده دارند رویدادهای زندگی نتیجه برنامه‌ریزی‌ها و اقدامات خودشان است و نتیجه اقدامات خود را به اقبال، سرنوشت و امثال این‌ها نسبت نمی‌دهند(کورل^[۱۶]،۲۰۱۰).
تعریف عملیاتی اراده یا کنترل درونی : عبارت از نمره‌ای است که دانشجویان در مؤلفهاراده یا کنترل درونی پرسشنامه روحیه کارآفرینی کسب می‌کنند.
خود کارآمدی:
تعریف مفهومی خود کارآمدی: خود کارآمدی قضاوتی است که فرد از توانایی‌اش برای انجام موفقیت آمیز یک عمل در موقعیتی یا احساس انجام یک وظیفه دارد(بندورا، ۱۳۷۲). به عبارت دیگر، خود کارآمدی به این معنی است که فرد تصورش از خودش این باشد که می‌تواند حتماً از عهده کار مورد نظر برآید و در موقعیت‌های مختلف دست به عمل موفقیت آمیز بزند(سوانسون ،۱۳۸۱).
تعریف عملیاتی خود کارآمدی: مجموعه نمراتی که دانشجویان در پرسشنامه خود کارآمدی شرر^[۱۷] و همکاران به دست می‌آورند، بیانگر میزان خود کارآمدی می‌باشد.
فصل دوم:

د
ف
ی
ن
از سینه‌ام که پر از قیر مذاب می‌سوخت شنیده نمی‌شد. لحظات روز تشییع جنازه، که خطوط باران را قطع می‌کردیم و زیر چترهای سیاه….بعد…. مردی که جلوتر از همه راه می‌رفت و با غم تلخ قرآن می‌خواند….و آن مکعب مستطیل که بلندیش در خاک فرو می‌رفت…و صف نماز میت….( همان ،۲۳:۱۳۸۷)
رنگ سیاهی و عزا در داستان نیز به چشم می‌خورد قیر مذاب از یک سو رنگ سیاهی آن و از طرف دیگر ذوب بودن آن بر تاثیر گذاری داستان بیشتر اثر می‌گذارد. مرگ برای او، پیک است که ناگهان سر میرسد«خوابیدن در کشتارگاه….به این مرگ ناگهانی» (همان،۱۹:۱۳۸۷) نجدی در اوج درماندگی مرگ را می‌پذیرد و پناهگاهی بهتر از آن نمی یابد«به کسی که کمکمان کند احتیاج داشتیم، کسی که بتواند، به یک روزن، یک پناهگاه، یا سطحی را برای خواب، حتی مرگ نشان دهد» (همان،۲۱:۱۳۸۷)

( اینجا فقط تکه ای از متن فایل پایان نامه درج شده است. برای خرید متن کامل پایان نامه با فرمت ورد می توانید به سایت feko.ir مراجعه نمایید و کلمه کلیدی مورد نظرتان را جستجو نمایید. )

۴-۳-۷-زن
قهرمانان داستان‌های نجدی اصولاً مردان هستند. در داستان‌های او زنان به حاشیه داستان رانده می‌شوند، جز در چند مورد که زنان وارد صحنه اجتماع می‌شوند. بارزترین آن در داستان «سه شنبه خیس» است. ملیحه که سال‌ها منتظر بازگشت پدرش بوده، روزی که زندانیان را آزاد می‌کنند از خانه خارج می‌شود و در این مسیر اتفاقاتی در زندگی او رخ می‌دهد و با چتری که جایگزین پدر می‌شود به خانه برمی‌گردد. اما چتر را در باد و باران بی‌رحمانه‌ای از دست می‌دهد و به زندگی عادی باز می‌گردد. این تنها داستانی است که قهرمان آن زن است. در دو مورد دیگر به زنانی برمی‌خوریم که فعالیت سیاسی دارند. داستان «خال» عالیه چناری که البته بیشتر نقش معشوقه بودن او به چشم می‌آید تا فعالیت سیاسی وی. در داستان«خاطرات پاره پاره دیروز» و «تاقچه‌ای پر از دندان» شخصیت فردوس مطرح می‌شود. تصویری که نجدی از او ارائه می‌دهد، خیلی اندک است. در داستان«خاطرات پاره پاره دیروز» فردوس خواهر میرآقاست که بعد از مرگ او به حزب توده می‌پیوندد و در تاقچه‌ای پر از دندان، کسی است که راوی سال‌هاست منتظر آمدن اوست. در تمام داستان‌های دیگر زنان یا حضور ندارند یا نقشی کم‌رنگ دارند.«شخصیت زن در آثار نجدی بیشتر فرعی و کمتر اصلی است. ویژگی آنها بیشتر ایستایی است. آنها ناتوان، احساساتی، گاه مهربان و گاه ویرانگر هستند» (تاجریان،۲۱:۱۳۸۶)
چهره‌ای که از زن در داستان‌های او مطرح می‌شود به صورت زنی معمولی و روستایی و گاهی مادر جلوه‌گر می‌شود.
۴-۳-۷-۱-زن معمولی
زن داستان‌های او همان چیزی است، که در اطراف نویسنده به چشم می‌خورد. زنی خانه‌دار، دلسوز، مطیع، وابسته به مرد. زنی که زندگی بدون شوهرش او را دیوانه می‌کند.
«زن پیری با لثه‌های سرخ و دهانی بدون دندان فریاد می زد: کجایی؟ مش اسماعیل؟
مرتضی ایستاد که سیر، پیرزن را نگاه کند. یکی از پاسبان‌ها گفت: راه برو، اون دیوونه س.
پاسبان دیگر گفت: مگه مش اسمالت زنده س؟ پیرزن گفت: اگه مش اسمال زنده بود … ! اگه مش اسمال …» (نجدی،۱۳۸۸الف:۱۳).
وابستگی گاهی آن قدر زیاد است که گویی زن، بدون مرد هیچ نقشی ندارد. تنها با حضور در کنار مرد است که هویت پیدا می‌کند.
«نقش ملیحه در تحمل ناتوانی مرد و ناتوانی خود او از ایجاد زندگی مثبت و شاد، او را شخصیتی عجیب و منفعل، ناتوان و ترحم برانگیز معرفی می‌کند. خواسته او برای داشتن پسری که بتواند مثل درخت به او تکیه دهد،ناشی از تفکری است که زن را موجودی وابسته می‌داند. او همواره باید به مرد تکیه کند و بدون مرد قادر به زندگی فعال نیست» (تاجریان،۱۰:۱۳۸۶).
نجدی در داستان (A+B) این مسأله را یک بار دیگر عنوان می‌کند. زنی که شوهرش را از دست داده و حال در جامعه‌ای قرار گرفته که گویی دست و پای خود را گم کرده و نمی‌داند چکار کند. در جایی از داستان به پدری که او را با یک بچه تنها گذاشت و رفت بد و بیراه می‌گوید و دوست دارد بچه نداشت تا می‌توانست برود و ازدواج کند. این همان نگرش مردانه در داستان‌های اوست که برای زن هویت قائل نیست و او را موجود مطیع و وابسته می‌داند، که سزاوار ترحم است. در داستان «سه شنبه خیس» ملیحه بدون پدرش تنها و بی‌کس می‌شود. نجدی او را در فضایی سرد و بی‌روح جامعه‌ای که درد او را نمی‌فهمد توصیف می‌کند. از او زنی قهرمان می‌سازد اما در نهایت آنچه بعد از بازگشت او از زندان عنوان می‌شود، انسان تنهایی است که واژه‌ای بهتر از تنهایی برای او پیدا نمی‌کند.
در داستان مانیکور و (C×A) به وابستگی زن و مرد به هم اشاره می‌کند. درست است که در نگاه او زن موجودی نحیف و قابل ترحم توصیف می‌شود، اما این ویژگی بارز نجدی در توصیف انسانهاست. انسان داستان او چه مرد وچه زن قابل ترحم است. چهره دیگری که از زن در داستان‌های نجدی به چشم می‌خورد، زنی است با شرم و حیای خاص خودش که با شنیدن ویژگی‌های زنانگی زنان، گونه‌هایش از شرم قرمز می‌شود. اگرچه هفته‌هاست وجود بچه‌ای را در شکم احساس می‌کند اما شرم زنانه او، مانع از این می‌شود که حتی مادرش را در جریان حاملگیش قرار دهد. «سید چوبش را به طرف گوشه پرده دراز کرد و گفت: یک روز تهمینه احساس کرد که حامله است و از غذای ترش … تازه عروسی که بین زنها نشسته بود سرش را پایین انداخت و سعی کرد قرمزی ریخته روی گونه‌هایش را از دیگران پنهان کند. هنوز به مادرش هم نگفته بود که دو هفته از وعده‌اش گذشته است» (همان،۱۳۸۸الف:۳۶).
زن روستایی که نجدی توصیف می‌کند بسیار فداکار و مهربان است. با آنکه در حسرت داشتن بچه جوانیش را به پیری می‌رساند و می‌داند که علت بچه‌دار نشدن آنها از طرف شوهرش است. هیچ وقت لب به اعتراض نمی‌گشاید و همچون مادری از شوهرش پرستاری می‌کند. در حقیقت رفتار او با شوهرش مادرانه است و در دل آرزو می‌کند« کاش یکی از درختها پسر طاهر بود (ملیحه فکر کرد)» (همان،۱۳۸۸الف:۹)
پسر زادن ویژگی بارزی است که نجدی به آن اشاره می‌کند. این حاکی از همان بینش مردانه اوست. در داستان‌های نجدی به جز یک مورد در داستان «چشمهای دکمه‌ای من» از فرزند دختر نامی برده نمی‌شود.
نجدی در داستان «شب سهراب کشان» واکنش زنان را نیز به پدیده پسر زائیدن شاد توصیف می‌کند.گویی در بینش زنان داستان نجدی حضور پسر مهم‌تر از دختر است. «زنی که روی تنه بریده درختی نشسته بود، برخاست، چهار انگشتش را روی لبهایش گذاشت و تا برخاستن بقیه زن‌ها، «هله له له له» کرد. تا رودخانه، تا پل، تا پرچین مسجد، تا بوی تن اسبهایی که به درختها بسته شده بودند، صدای «هله له له له» زنان شنیده شد» (همان،۱۳۸۸الف:۳۷).
از دیگر ویژگی زنان داستان‌های او مطیع بودن آنهاست. این گونه زنان در بسیاری مواقع حتی به خود اجازه اعتراض نمی‌دهند«فردای آن روز مادر آرام بی‌آنکه جرأت داشته باشد از پدر چیزی بپرسد، پنبه را دوباره مثل روده‌های یک مرده، در متکا فرو برد و رد چاقو را دوخت» (نجدی،۱۳۳:۱۳۸۷). مطیع بودن او تا آن اندازه پیش می‌رود که ممکن است در مقابل خیانت همسرش نسبت به او، لب به اعتراض نگشاید و این بی‌وفایی را بی‌پاسخ بگذارد. نجدی در داستان (^۲A+B) از بی‌وفایی مردان سخن می‌گوید. دکتری که از پیراهن خواب زرد رنگ شمسی برای طلعت حرف می‌زند.
«دکتر گفت: شمسی؟ طلعت گفت: شمسی، دیگه، همسایمون، زنِ … دکتر گفت: هرگز به زنهایی که پیراهن خواب زرد می‌پوشن اعتماد نکن. طلعت گفت: زرد؟ پیراهن خواب، تو پیراهن خوابش رو کجا دیدی؟ دکتر گفت: روی طناب رختش. در خونه‌ش همیشه طاق به طاق بازه، دیدی که؟ طلعت از اتاق بیرون رفت تا خودش را از آن همه زرد چسبنده و چندش‌آور دور کند. غروب بین دیلمان و طلعت آن قدر قرمز شده بود که انگار دسته‌ای پرنده زخمی در آسمان گذشته‌اند» (همان،۱۱۰:۱۳۸۷).
در بعضی داستان‌ها هم حضور زنان بسیار کم‌رنگ است. در صحنه‌ای از داستان حاضر می‌شود و به زودی به حاشیه می‌رود. یا از نانوایی برمی‌گردد، داستان «استخری پر از کابوس»، «از یه خانم که نون خریده بود پرسیدم …. خانم دستش را با سنگگ از چادر بیرون آورد و سفیدی خیابانی را به مرتضی نشان داد که ته آن برف و صبح به هم چسبیده بود» (نجدی،۱۳۸۸الف:۱۶).
یا در خانه به کارهای خانه و خانه‌داری می‌پردازد«طاهر در رختخوابی پر از آفتاب یکشنبه با همان موسیقی هر روزۀ صدای پای ملیحه از خواب بیدار شد. کم مانده بود که در چوبی با دستهای ملیحه باز شود که شد. پیش از آنکه ملیحه نان را روی سفره پهن کند گفت: پاشو طاهر، پاشو» (همان،۱۳۸۸الف:۸). به جز کارها خانه گاهی آنان در مزارع توصیف می‌شوند. تصویری که برگرفته از محیط بومی شمال است «زنانی که سیب زمینی‌ها را می‌کندند، سرشان را برگرداندند و آنقدر پیکان را نگاه کردند تا خستگی استخوان‌های پشتشان بریزد» (همان،۱۳۸۸ب:۷۷). زنان داستان نجدی هرکدام به نوعی حضور پیدا می‌کنند. در مانیکور اگر ملیحه را توصیف می‌کند که لاک روی ناخن‌هایش است و حالا باید لاک ناخن‌هایش پاک شود تا او را غسل دهند، زنی که در داروخانه توجه مرتضی را جلب می‌کند، زنی است که سفیدک صابون لای انگشتانش دیده می‌شود «زنی دستش را از لای چادر بیرون آورد دستی که ترک برداشته و سفیدک صابون لای انگشتانش پاک نشده بود. با ناخنهای حنا گذاشته دراز شده و یک بسته دارو را گرفت» (همان،۱۳۸۸ب:۱۲۸). همان‌گونه که عنوان شد اکثر زنانی که در داستان‌های او از آنان نام برده می‌شود، نقش کم‌رنگی دارند. حتی در بعضی جاها زنان داستان اسم خاصی ندارد. با نام پسرانشان نام برده می‌شوند مادر طاهر، مادر حسن «زن قهوه چی سرش را از روی بالش برداشت و به آرنجش تکیه کرد و گفت: آن چادر را بده به من صفر. صفر چادر را از روی نرده تالار به زنش داد. مادر حسن چادر را روی پیراهنش انداخت و رفت از روی طاقچه ایوان فانوس را آورد» (نجدی،۱۳۸۸الف:۴۱). در بعضی داستان‌ها حضور زنان به گونه‌ای خاص مطرح می‌شود. داستان (C×A) داستان عشق شوهر ملیحه به اوست. ملیحه فوت کرده است و شوهرش در تمام طول شب با یادآوری اینکه او کنارش است و هجوم سایه‌های مختلف که به وسیله نور چراغ روی دیوار می‌افتد به سر می‌برد. در نهایت با دیدن آگهی مجلس ختم ملیحه مرگ او را باور می‌کند «با نهایت تأثر فوت ناگهانی بانو ملیحه مرادی را به اطلاع » (نجدی،۱۳۸۷: ۱۰۷-۱۰۵). زن در اینجا حضوری دیگرگونه دارد. مرد نمی‌تواند دوری او را تحمل کند. در داستان مانیکور با صحنه‌های ناراحت کننده از مرگ ملیحه مواجه می‌شویم که نشان از عشق به زن و نیاز شدید مرد به اوست.
در داستان (B×A) پیراهن شیطانه را از پوست زنانی می‌داند که مرید او بوده‌اند و زنان را گناهکار توصیف می‌کند «پیراهنی از پوست مردگان بر تن داشت، پوستی کنده شده، از اندام زنانی که تا لحظه مرگ مریدش بوده‌اند» (همان،۹۴:۱۳۸۷).
زن بیوه داستان‌های او با واژه موقرانه توصیف می‌شود. هم نویسنده و هم جامعه از او انتظارات خاصی دارد.«در تمام سالهایی که ماهرخ بیوگی خودش را موقرانه تا سرطان گذراند» (نجدی،۱۳۸۸الف:۶۱). این موقرانه بیوگی را گذراندن از یک سو عشقی است که در درون ماهرخ نسبت به میرآقا وجود دارد و از سوی دیگر انتظار جامعه از او است.
در داستان (A+B) همین رفتار از زن بیوه داستان انتظار می‌رود. در حالی که هنوز خوشگلی او از چشم هیچ کدام از عموها پنهان نمانده بود اما وقتی بعد از مدت‌ها از خانه خارج می‌شود، در لباسی با طرح ساده و صورت آرایش نکرده، لباس خاکستری از خانه خارج می شود و نویسنده این رفتار او را می‌پسندد.
نجدی در بعضی جاها به رابطه زنان با غرایز و نیازهای جنسی اشاره کرده است.«نقش زن در بعضی جاها صرفاً در جهت نیاز جنسی و در سایه غرایز مطرح می‌شود» (تاجریان،۱۵:۱۳۸۶). در واقع زن بودن و یائسگی در نگاه او دو مقوله جدا از هم است.«همین که زنها با سرهای سفید و صورت‌های سرگردان بین زن بودن و یائسگی از آلاچیق پدربزرگ بیرون آمدند، مردها صورتشان را برگرداندند. آنها باید منتظر هماغوشی با همسرانشان بیرون از آلاچیق قدم می‌زدند تا موی زنها دوباره روی شانه‌ها و پوست پستانهایشان بریزد» (نجدی،۱۳۸۸ب:۱۰).گویی او زنان یائسه را به نوعی جدا از زن بودنشان بیان می‌کند. در نگاه او زنی که یائسه می‌شود از زن بودن رها شده است.
در داستان «آرنا یرمان،دشنه و کلمات در بازوی من» عالیه چناری هم خوشگل است، هم عاشق و هم بی‌وفا. خوشگلی او هم مرتضی را گرفته بود هم طاهر را و هم راوی را «صورت عالیه پیرتر از چشمهایش بود. یعنی در چشمهایش هنوز به اندازه یک ته استکان عرق، خوشگلی داشت که طاهر را گرفته بود، مرا هم … اِی» (همان،۱۳۸۸ب:۱۴). عالیه روزی زنی زیبا و طناز بوده است اگرچه الآن خانه او جای بساط تریاک و سیگار است و به قول نجدی «خودش یک جنگل دورتر از اسمش …» (همان،۱۳۸۸ب:۱۵). در عین حال این عالیه به خاطر عشقش شهرت عالیه چناری گرفته است. «عالیه گفت که توی محله آنها شهرداری چند تا چنار کاشته بود، این هوا، نازک و پا کوتاه. عالیه و مرتضی اونجا وعده می‌ذاشتن، یک هفته بعد از فرستادنش به خاش یکی از چنارها را با ریشه کشیدم بیرون، کندمش و همینطور روی زمین کشوندمش تا پست خونه. گفته بود که چنار را براش پست کنن به شهربانی خاش، بند سه» (همان،۱۳۸۸ب:۱۶-۱۵).
عالیه نجدی با آن‌که پست را به هم می‌ریزد تا چنار را پست کند اما آن زمان که مرتضی می‌میرد، برای آوردن جنازۀ او نمی‌رود. در واقع راوی بر بی‌وفایی او تاکید می‌کند «هیچ کس حتی عالیه برای آوردن جنازه مرتضی به خاش نرفته بود.» (همان،۱۳۸۸ب:۱۶). نجدی در داستان «رودخانه‌ای برای ستوانیار» نمی‌تواند از نگاه هوسبازانه «امیرآقا» نسبت به خواهرش بگذرد. نجدی در این داستان به وقاحت و بی‌شرمی امیر در رابطه با مسائل جنسی و نگاه ناپاک او به خواهرش با دید بدبینانه‌ای اشاره می‌کند.«امیرآقا با این تأسف که چرا خداوند آن دندانهای صدفی و لب پائین سرخ شده را به زنی بخشیده که برای او محرم است» (نجدی،۱۵۵:۱۳۸۷).
۴-۳-۷-۲-مادر
بارزترین چهره‌ای که از زن در داستان‌های نجدی مطرح می‌شود، چهره مادرانه است. مادری که او توصیف می‌کند، همان چیزی است که در ذهن هر انسانی نسبت به مادر وجود دارد. موجودی مهربان، دایماً نگران، با گذشت و ایثار خاصی که در وجود اوست. بارزترین توصیفی که نجدی از مادر بیان می‌کند در داستان «شب سهراب کشان» به چشم می‌خورد. مادری که دایماً نگران سهراب است و با صبر و حوصله به سؤالات او پاسخ می‌دهد برعکس پدر از او می‌خواهد ساکت باشد. در این داستان چهره مادر در کنار چهره تهمینه ترسیم می‌شود گویی درد آنان مشترک است. «پارگی پرده روی خطوط شکسته‌ای دوخته شده بود که از صورت تهمینه می‌گذشت و همانجایی تمام می‌شد که تهمینه در خوابگاه، موهایش را روی سینه لخت و مهتابی رستم ریخته بود. صبح اطراف آنها تکه‌ای از پرده بود که به اندازه یک دستمال، آبی مه گرفته‌ای داشت» (نجدی،۱۳۸۸الف:۳۵). نجدی بعد از این توصیف به توصیف مادر مرتضی می‌پردازد «راوی ستمی را که به تهمینه وارد شده نشان می‌دهد و او را در کنار شخصیت مادر مرتضی می‌گذارد» (تاجریان،۱۲:۱۳۸۶) خطوط شکسته دوخته شده روی صورت تهمینه بیانگر دردی است که از کشتن سهراب به دست پدر نصیب او می‌شود و صورت شکسته و پیر مادر مرتضی نشان از غم عمیقی است که او به خاطر کر و لال بودن مرتضی تحمل می‌کند. «مرتضی دید که زنها نشستند و مادرش با همان چشمهای پیله آورده، زیر پیشانی چین خورده‌ای که انگار از لای سیمهای خاردار گذشته بود به سید زل زده است» (نجدی،۱۳۸۸الف:۳۸). برای مرتضی قشنگی‌های دنیا و لطافتی که در آن احساس می‌کند مثل مادر است. مادر او را بیشتر درک می‌کند و دوست دارد به او کمک کند«در تمام روزهایی که باران می‌بارید مرتضی مطمئن بود که باران هیچ صدایی ندارد. دانه های باران نرم بود، مثل صبح که از آن بالا می‌آمد و روی سفال‌ها می‌ریخت، مثل پیراهن مادرش» (همان،۱۳۸۸الف:۳۸). در کنار نقش مادر به نقش پدر نیز اشاره می‌شود، اما پدر فقط دلهره دارد، مادر به خاطر غم پیر و شکسته شده است. «مادر مرتضی چانه‌اش را به مشتهایش تکیه داده بود و پیری صورتش، پوست خسته‌ای داشت» (همان،۱۳۸۸الف:۳۸). مادر با حوصله به مرتضی گوش می‌دهد. پدر او را از خود دور می‌کند.
«مرتضی با دستهایش از پدر پرسید: چه خبر شده؟ پدر سرش را تکان داد: بعد … بعد. مرتضی از لای زنانی که روی زمین نشسته بودند گذشت، کنار مادرش نشست و آستین مادرش را تکان داد و با باز و بسته کردن چشمهایش گفت: چی شد؟ مادر پرده را نشانش داد و با انگشتها و لبهای ساکتش گفت: آن پدر و پسر می‌خواهند همدیگر را بکشند» (همان،۱۳۸۸الف:۳۹).
در پایان داستان مادر نگران است که چطور به او توضیح دهد و پدر او را به حال خودش رها می‌کند. پدر معتقد است نمی‌تواند او را راضی کند و مادر از او می‌خواهد که به مرتضی نگوید آنها همدیگر را می‌کشند.
در داستان «گیاهی در قرنطینه» مادر طاهر همچون مادر مرتضی است. او برای طاهر عزیزتر از زمین و زیتون است. نجدی در این داستان باز هم همان چهره دوست داشتنی و با گذشت را از مادر بیان می‌کند «به مادر طاهر، مارجان می‌گفتند و این در دهکده‌هایی پر از درخت زیتون یعنی مادری عزیزتر از زمین و زیتون» (همان،۱۳۸۸الف:۸۱).
نجدی هرکجا از مادری صحبت می‌کند او را با همین ویژگی‌ها عنوان می‌کند. دلسوز و مهربان، دوست داشتنی. عشق به فرزند و پدیده مادری چیزی است که در داستان «سپرده به زمین» شکلی دیگر به خود می‌گیرد. در این داستان به زن و شوهری برمی‌خوریم که زندگی سرد و خاموشی را به پیری می‌رسانند و آرزوی آنان داشتن فرزندی است که به زندگی آنان رونقی بدهد اما سهم آنان تنها فرزند مرده‌ای است که زیر پل پیدا می‌شود و آنان راضی می‌شوند او را خاک کنند ، برایش سنگ قبر بخرند و به این گونه صاحب فرزندی باشند. آنها هیچ وقت نمی‌توانند برای او اسمی انتخاب کنند و روزهای خود را با یاد‌آوری روزی که بچه پیدا شد و آنان او را تا قبرستان بدرقه کردند سپری می‌کنند. وقتی قبرکن‌ها رفتند، ملیحه و طاهر او را دوباره درآوردند و به خاک سپردند به این امید که برای او نامی پیدا کنند. آرزوی ملیحه مادر شدن است و زمانی که کسی او را مادر صدا می‌زند همه چیز در نگاه او رنگ دیگری می‌گیرد«یه بچه بود مادر، کوچولو بود. طاهر، بازوی ملیحه را گرفت. پل و آن مرد و رودخانه دور زدند و از چشمهای ملیحه رفتند. از جیپ فقط یک مشت خاک دیده می‌شد که به طرف دهکده می‌رفت. اون مرد به من گفت مادر، شنیدی طاهر؟ به من گفت …» (نجدی،۱۳۸۸الف:۹). ملیحه آن زمان که از کنار زنبیلی که بچه مرده در آن قرار دارد رد می‌شود حس مادرانه‌ای به او دست می‌دهد «ملیحه صورتش را برگرداند و در حالی که احساس می‌کرد چیزی دارد از پوست سینه به پیراهنش نشست می‌کند، از کنار زنبیل رد شد» (همان،۱۳۸۸الف:۱۱).
داستان (A+B) مادر به چند گونه توصیف می‌شود. زنی مهربان که مدام نگران فرزندش است، دیگر مادری که او را موجود مزاحمی می‌بیند که برای او دست و پاگیر است و کاش او نبود تا به زندگیش سر و سامانی می‌داد و جوانی خود را حرام نمی‌کرد. مادر روای در این قسمت زنی است که دنیا به او ظلم کرده است «از اورشلیم تا اینجا کسی را ندیدم که به مضحکی شما گریه کند، آن سیاهی را در بالکن می بینید؟ آن زن که چادر سیاه به سر دارد و به سینه اش مشت می زند، مادر شماست، از اورشلیم تا اینجا کسی را ندیده‌ام به تلخی مادر شما گریه کند، دنیا به او خیلی بدی کرده است» (نجدی،۲۴:۱۳۸۷) چهره‌ای که نجدی از مادر در این داستان بیان می‌کند به سه شکل نمایان می شود. ابتدای داستان، زنی است که در فضای سرد و بی‌روح خانه، فضایی که مرگ بر تمام زوایای آن حاکم است، برای رفتن به مهمانی آماده می شود. در لباس ساده خاکستری، صورت بدون آرایش و چهرهای که هنوز برای عموها جذابیت داشت راهی می‌شود.
«مادرم،با فروتنی و با اندوه، به جای انتخاب یک پیراهن سفید و یقه باز و کوتاه، پارچه‌ای خاکستری و پاییزه‌ای را، در طرحی ساده و بلند ، دوخته و به یک بار پرو قناعت کرده بود. چرا که پوست سفید و براق و تقریبا صاف، چشمان نجیب و سرد او، هنوز می‌توانست وی را بیوه محترم و خواستنی نشان دهد» (همان،۱۵:۱۳۸۷).
در این قسمت هنگام خارج شدن از خانه او به پسر تکیه می‌کند. در تصویر بعد او زنی است ناراضی. همه دنیا را در مرگ شوهرش شریک می‌داند و به شوهری که برای او ارثیه‌ای باقی نگذاشت و ثمره ازدواج او فرزندی است که به جوانی او چسپیده بد و بیراه می‌گوید.
«وقاحت سرخاب گونه‌هایش برجسته است. آن شرمی که در زنهای بیوه می‌شناختم از چشمهایش ریخته بود. چادر روی شانه‌اش افتاده بود. ماتیک تا چانه‌اش پخش شده بود. مرا به این متهم می‌کرد که روزگارم را سیاه کرده‌ای. خوش به حال ملوک سادات که اجاقش کور بود…مادرم فحش را کشانده بود به پدر و گذشته‌ای که دیگر در دسترس ما نبود. مرده شور مرا ببرد که همان موقع ولش نکردم…یک لندهور بی‌مصرف کاشت و رفت قاطی خیابان…الهی آتش به قبرش بیفته…نه ارثیه…نه پولی…نه یک حقوق بازنشستگی. فقط توی تنه لش را روی دستم گذاشت که مثل کنه به جوانیم بچسبی. .. خوش به حال ملوک سادات که هنوز سال شوهرش نشده یکی را پیدا کرد و رفت که رفت» (همان،۷۰:۱۳۸۷)
در شکل سوم مادر نگران اوست و با او بازی می‌کند در این تصویر مادر در خیال خود انتقام خود را از دنیایی که او را بیوه کرده، می‌گیرد. حال او با فرزندش بازی می‌کند، می‌خندید و در بوی گلاب و حرم. در لذت نوازش‌های مذهبی مادر و عطر دره های سبز و حرمت زیبای دوست داشتن با او همراه می‌شود(ر.ک.همان،۷۱:۱۳۸۷).
در داستان «آرنا یرمان، دشنه و کلمات در بازوی» و «خال» نجدی از زنی که وارد پنجره‌ای خالکوبی شده روی بازوی راوی ‌شده است صحبت می‌کند «رفت توی پنجره بازوی چپم» (نجدی،۱۳۸۸ب:۱۷۰). او می‌تواند معشوقی باشد که فراموش شده یا زنی که باید راوی او را فراموش کند« این روایت نمادین نشان دهنده نگرش راوی نسبت به زن است. نیمه چپ وجود او بخش منفی شخصیت اوست که به زن اختصاص یافته است» (تاجریان،۱۷:۱۳۸۶). راوی می‌خواهد با از بین بردن خال به بعد سیاسی ، نوشتن و زن پایان دهد اما وقتی اسید را برای پاک کردن خالکوبی آماده شد ترس و سرما وجود او را فرا می‌گیرد و خودکشی فردی را در خیال خود مجسم می‌کند.«وابستگی او به زن تا حدی است که محو کردن آثار زن ، احساس ترس و مرگ در او ایجاد می‌کند» (تاجریان،۱۹:۱۳۸۶). از طرفی اشراف‌زاده است و از طرف دیگر بعضی رفتارهای او مادر بزرگ راوی را در ذهنش مجسم می‌کند. بعضی صفات او، زن جوان را به ذهن می‌آورد(آنیما) اما بعضی صفات او ویژگی زنی پیر را مجسم می‌کند(مادر) «گونه‌هایش اشراف زاده بود. هربار که چشمهایش را می‌بست، صورت مادربزرگم از آخرین لحظات نماز، به یادم می‌آمد. پوست جوانی داشت. لبهایش خیس بود، انگار تازه از بوسه‌ای دور شده باشد. مفصل تمام انگشتانش خمیدگی غم‌انگیز رماتیسمی کهنه را داشت و یا خمیدگی سالهای نشا کردن برنج در مزرعه» (نجدی،۱۳۸۸ب:۱۷۲). این گونه زنان اسم خاصی در نگاه نجدی ندارند اسمشان می‌تواند پروانه باشد(همسر نجدی) یا طاهره (احتمالا مادرش) (ر.ک. همان،۱۳۸۸ب:۱۷۲).
مسافر بودن این زن در چند جا عنوان می‌شود و هر بار به گونه‌ای«روی پل وسط خیابان روپوش آبی خانم تکان می‌خورد. آفتاب آنقدر زرد بود که به نظرم خانم روی پل هم ایستاده بود، هم نزدیک می‌شد، هم داشت می‌رفت. شاید هم اصلاً کسی روی پل نبود. و من بعد از دیدن چاقو دلم می‌خواست یک رنگ آبی را روی پل ببینم» (همان،۱۳۸۸ب:۱۲۰). در داستان «خال» نجدی به شیوه‌ای دیگر از او صحبت می‌کند. این زن ابتدا روی پل است با چمدانی که در دست دارد «طرح سیاه زن روی پل تکان می‌خورد. آنقدر دور بود که هم ایستاده به نظر می‌آمد، هم نزدیک می‌شد و هم می‌رفت» (همان،۱۳۸۸ب:۱۶۷)گاهی با لباس سیاه توصیف می‌شود که می‌تواند نشان عزادار بودن این زن باشد. و زمانی با لباس روشن.
«لباس زیتونی با روسری سیاه پوشیده است. کمی جوانتر از پیری مادرم بود و خیلی پیرتر از تبریزی تازه کاشته که چمدانش را به آن تکیه داده است. آنقدر لاغر بود که انگار هرگز کسی را نزاییده است. چمدانش را برداشت. یادم نیست با کدام دستش این کار را کرد. فقط می‌آمد، می‌آمد، می‌آمد
حالا من و آن خالکوبی آبی پنجره توی تن مادر مرتضی یا زن مرتضی بودیم یا زیر پوست یک معشوق مادر که روی پل راه می‌رفت، نمی‌دانم. فکر می‌کنم مشکل من نه خود هستم، نه زنی که بدون مرتضی با یک چمدان این سالها از این شهر به آن شهر می‌رود.» (همان،۱۳۸۸ب:۱۷۵).
مسافر بودن این زن نشان می‌دهد که نمی‌تواند در کنار راوی بماند. زیرا از ابتدا به او تعلق نداشته از طرفی شبیه مادر یا مادر بزرگ و یا همسر مرتضی است(تاجریان،۱۹:۱۳۸۶).
۴-۳-۸-عشق
آنچه از عشق در داستا‌ن‌های نجدی بیان می‌شود، حس دوست داشتن شدیدی است که بین زنان و مردان داستان‌های او جاری است. یک حس پاک که می‌توان گفت نیاز باعث محکم شدن آن می‌شود، نیاز عاطفی و روحی و نیاز به دوست داشتن. در داستان «سپرده به زمین» عشق همراه با فداکاری ملیحه نسبت به طاهر به چشم می‌خورد و در مقابل همین احساس در طاهر وجود دارد. همان‌قدر که ملیحه نگران طاهر است و آرزو می‌کند «کاش یکی از درخت‌ها پسر طاهر بود» (نجدی،۱۳۸۸الف:۹) طاهر نگران ملیحه و بیماری اوست. چون او نمی‌خواهد بدون ملیحه به زندگی ادامه دهد. این نوع دوست داشتن در داستان «مانیکور» به اوج می‌رسد. مرتضی که ملیحه‌اش را از دست داده و برای پیدا کردن استن برای پاک کردن لاک ناخن ملیحه تمام شهر را می‌گردد او نگران است که نتواند برای ملیحه استن پیدا کند و ملیحه ساعت‌ها در مرده‌شور خانه به انتظار آمدن او بماند(ر.ک.نجدی،۱۳۸۸ب:۱۲۸) این عشق و علاقه را هیچ چیز حتی مرگ نمی‌تواند از بین ببرد و به دست فراموشی سپرده شود همان‌گونه که ماهرخ بعد از میرآقا تا سرطان، موقرانه بیوه ماند (ر.ک.نجدی،۱۳۸۸الف:۶۱). همان گونه که نجدی بدون پروانه زندگی را غیر ممکن می‌داند. نجدی به نشانه‌های عشق که در حال فراموشی است اشاره می‌کند. او نگران از بین رفتن قداست عشق است. «جای دفن شدن اسم کسانی که دوستشان داشته‌ایم، بی‌آنکه بتوانیم به یاد آوریم که آنها چه کسانی بوده‌اند» (همان،۱۳۸۸الف:۵۵). در داستان «مرثیه‌ای برای چمن» از زبان همسر «بالاخان» از لحظاتی که عشق به فراموشی سپرده می‌شود سخن می‌گوید. لحظاتی عاشقانه از زندگی که راوی از به یاد آوردن آن خودداری می‌کند. زیرا آن چیزی که الان بین آنها وجود دارد جز زندگی تکراری و خسته کننده‌ای بیش نیست. و آخرین بار که عشق خود را به همسرش نشان می‌دهد او هیچ واکنشی نشان نمی‌دهد«سعی کرد آخرین باری را که بالاخان را بوسیده و روی لبهای بالاخان چیزی از سرتاسر تن خودش را پیدا نکرده بود به یاد نیاورد» (نجدی،۱۳۸۸ب:۱۱۳). به اعتقاد او عشق اجباری و زوری نیست. خاطرخواهی و هرزه بازی هم با هم فرق دارد «آقا مرتضی گفت: میگم چطوریه که این همه دختره و ما هنوز خاطرخواه نیستیم؟ طاهر گفت:زورچپان که نمیشه خاطرخواه شد. گفتم: حالا کی گفته نیستیم؟ از همین حالاش هستم» (همان،۱۳۸۸ب:۴۳).
اما نجدی از نوعی عشق درونی در داستان«خال» و «تن آبی،تنابی» صحبت می‌کند. این زن درونی برای نجدی گاهی شکل مادر است و گاهی معشوقی که فراموش شده است.
۴-۳-۹-آنیما
در داستانهای نجدی به زنی برمی‌خوریم که هم ویژگی‌های زن آنیمایی او را دارد و هم کهن‌الگویی است و نشان مادر و مادربزرگ را دارد.«آنیما یکی از مهم‌ترین کهن‌الگوهایی است که یونگ مطرح می‌کند و آن در حقیقت بزرگ بانوی روح هر مرد است» (جم زاد،۲۲:۱۳۸۷). به این معنی که در وجود هر مرد، یک زن درونی وجود دارد که منشاء رفتارها، خواسته‌ها و تمایلات زنانه اوست. «در قدیمی ترین ایام پیش از اینکه فیزیولوژیستها از روی ساختمان غده‌ها تشخیص دهند که در هر انسانی عنصر مذکر و مونث وجود دارد، این عقیده وجود داشت که یک اصل نر و ماده در یک جسم واحد وجود دارد. این عنصر در هر زن، روان مردانه و در هر مرد روان زنانه نامیده می شود» (یونگ،۱۳۸:۱۳۵۹). این بانوی درونی نجدی به دو صورت بر او ظاهر می شود گاهی به صورت مادر و مادر بزرگ و گاهی به صورت معشوق«نصف تنش خسته به نظر می‌آمد. و نصفه دیگرش می‌توانست مادربزرگم باشد یا زنی که فقط یک بار از خواب آدم می‌گذرد و هرگز هیچ کجا دیگر پیدایش نمی‌شود. سنی و سال مشخصی نداشت» (نجدی،۱۳۸۸ب:۱۶۸).
۴-۳-۹-۱-آنیما و مادر
مام بزرگ یکی از کهن الگوهایی یونگ است. چهره مادر به عنوان یک چهره اساطیری و مقدس در ناخودآگاه بشر جای دارد. تقدس مادر از کهن ترین دوران وجود داشته و ریشه در اساطیر دارد. مادر اولین جنس مونثی است که کودک با او در ارتباط است(ر.ک.جم زاده،۳۰:۱۳۸۷) به همین دلیل جلوههای فردی عنصر زنانه روان مرد به دست مادر شکل می‌گیرد. «اگر مرد، احساس کند مادرش نفوذ منفی در او داشته است، عنصر زنانه روان او بیشتر به شکل خشمگین، غمناک و مردد و بسیار حساس نمایان می‌شود. اما اگر بر نفوذهای منفی غلبه کند این نفوذها حتماً می‌توانند جنبه مردانه او را تقویت کنند» (یونگ،۲۸۱:۱۳۵۹). نجدی در داستان «خال» از جلوه‌های مادر مثالی سخن می‌گوید. در حقیقت بسیاری چیزهایی که احساس فداکاری و خدمت‌گذاری را بر می‌انگیزند می‌توان از مظاهر مادر مثالی به شمار آورد. شهر ، کشور، آسمان، جنگل، زمین….بعضی از جلوه‌های مادر مثالی که مبین غایت آرزوی ما برای نجات و رستگاری است در مفاهیم مجازی دیگری مانند فردوس، ملکوت، اورشلیم بهشتی نمایان می‌شود.(ر.ک.یونگ،۲۵:۱۳۶۸) نجدی گاهی مادر را در مفاهیم مجازی می‌بیند مادر او کسی است که از اورشلیم تا اینجا گریه‌ کرده است «از اورشلیم تا اینجا کسی را ندیدم که به مضحکی شما گریه کند، آن سیاهی را در بالکن می بینید؟ آن زن که چادر سیاه به سر دارد و به سینه‌اش مشت می‌زند، مادر شماست، از اورشلیم تا اینجا کسی را ندیده‌ام به تلخی مادر شما گریه کند، دنیا به او خیلی بدی کرده است» (نجدی،۲۴:۱۳۸۷). با توجه به فضای داستان و نیاز شدیدی که راوی به مراقبت مادر دارد می‌توان گفت مادر او نقش نجات دهنده او را دارد. اما گاهی این مادر عزیز‌تر از زمین و زیتون است«به مادر طاهر، مارجان می‌گفتند و این در دهکده‌هایی پر از درخت زیتون یعنی مادری عزیزتر از زمین و زیتون» (نجدی،۱۳۸۸الف:۸۱). زمین و درخت زیتون خود از کهن الگوهایی مادر مثالی است «بسیاری از درخت ها مانند سرو ،نخل، بید، زیتون… از زمان های قدیم رمز و نشانه‌ی الهه عشق و مادر بین قوم سامی بوده اند» (یونگ،۶۶:۱۳۸۱). این زن گاهی نه اسم دارد و نه شبیه کسی است «حالا دیگر شبیه هیچ زنی نبود. کسی نمی‌توانست او را خواب ببیند. نباید اسمی می‌داشت. اصلاً اسم نداشت. کسی هم او را نزاییده بود. مادرم نبود. یک چیزی بود. چطور بگویم، معشوقه‌ای که پیر شده و یا مادری که بعد از من بالاخره یک روز باید به دنیا می‌آمد» (نجدی،۱۳۸۸ب:۱۶۹). این زن گاهی شبیه مادر و مادر بزرگ راوی است و گاهی زنی مسافر توصیف می‌شود که ارتباطی با راوی ندارد اما با رفتنش راوی همه زنانی که به نوعی با او در ارتباط هستند را از دست می‌دهد «خانم از بازویم بیرون رفت. مادرم دوباره مُرد. مادربزرگم و تمام زنهایی که در آن سالهایی که من خال روی بازویم را می‌کوبیدم مرده بودند، دوباره مُردند» (همان،۱۳۸۸ب:۱۷۵).

زیر خاکستر فرو
خنده ها آموخته
لیک غم بنیاد او….
( همان: ۲۲۵)
این فضا با شعر این دوره نیما، کاملا” با محیط سیاسی آن روزگار مطابقت دارد ،(مرغ غم)، (غراب)،(جغد)،(نوع مجسمه) نمادهایی هستند که در آسمان شعر او پرواز می کنند و تیرگی خاصی را بر شعر او حاکم می سازند،جلال آل احمد معتقد است که « تنهایی و بی پناهی است که نیما را این همه متوجه مرغان ساخته و آرزوی زندگی رمزی درزی مرغان و آن هم مرغان شوم و تنها را باید اثری از دوره سکوت پیش از شهریور ۱۳۲۰ دانست».( آل احمد، ۱۳۷۶ : ۹۲)
شعر دیگر نیما در این دوره که می توان با توجه به آن وضعیت جامعه و اوضاع سیاسی آن دوره و تأثیر این اوضاع بر آثار شاعران را در یافت کرد، شعر ( وای بر من) است:
کشتگاهم خشک ماند و یکسره تدبیرها
گشت بی سود و ثمر
تنگنای خانه ام را یافت دشمن با نگاه حیله اندوزش
وای بر من!می کند از بهر سینه من تیرهایی
که به زهر کینه آلوده است…
وای بر من
به کجای این شب تیره بیاویزیم قبای ژنده خود را
تا کشم از سینه پر درد خود بیرون
تیرهای زهر را دل خون؟
وای برمن!
(طاهباز ، ۱۳۷۶ : ۲۳۴)
در این شعر بی پناهی شاعر کاملا” نمایان است « یأس و بدبینی اشعار دوره خفقان، درد بیشتری دارد و تیرگی بیشتری ( به کجای این شب تیره بیاویزم قبای ژنده خود را) فریاد شاعر تنهایی است که دارد خفه می شود و جرأت دم برآوردن هم ندارد». (آل احمد، ۱۳۷۶ ک ۹۲)
تأویل پور نامداریان هم در مورد این شعر نیما، بیانگر فضای خفقان آن دوره است« در آغاز شعر شاعر سخن از (تیرهای آلوده به زهر کینه) می گفت که دشمن برای سینه او آماده می کرد، این اشاره به پرونده سازی و آماده کردن بهانه ها و مستمسک های لازم از طرف نظام مستبد وقت دارد تا بدان وسیله عمل خود را موجه جلوه دهد و شاعر یا کسانی که با حکومت سر مخالفت دارند و دم از راستی و عدالت و آزادی می زنند، با انواع تهمت های زشت و ناروا متهم به خیانت و جرم و جنایت و وطن فروشی کند». ( پور نامداریان ، ۱۳۷۷ :۳۱۰)

( اینجا فقط تکه ای از متن پایان نامه درج شده است. برای خرید متن کامل فایل پایان نامه با فرمت ورد می توانید به سایت feko.ir مراجعه نمایید و کلمه کلیدی مورد نظرتان را جستجو نمایید. )

لازم به ذکر است که خفقان و سخت گیری های نظمیّه رضاشاه در این دوران آن چنان شدید بود که بسیاری از شاعران از جمله ملک الشعرا بهار را وادار به سکوت نمود مثلا” وی درشعری با نام ( کارنامه زندان) اشاره ای به قیام مردم مشهد و کشتار مسجد گوهرشاد می کند امّا در بیان این فاجعه دیگر جانب احتیاط را می گیرد، این فاجعه که یکی از مهم ترین وقایع دیکتاتوری رضا شاه بود، ملک الشعرا تمام تقصیرات را به دوش ( رئیس پلیس نادان) به خراسان می اندازد و دامن رضاشاه را در کشتار مردم از هر اتهامی پاک می داند:

( دیوان ملک الشعرا بهار، ۱۳۶۸ : ۹۹۳)
۲-۴-۲-جنبه اجتماعی شعر اعتراض در دوره رضاشاه
ما در تحلیل شعر اعتراض در دوره رضا شاه با مضمون های اجتماعی با گستردگی زیادی مواجه هستیم، زیرا دامنه مفاهیم اجتماعی آنقدر گسترده هستند که اجازه بررسی آنها را تحت یک عنوان کلی به ما نمی دهد پس ما در چند مفهوم کلی آنها را تقسیم بندی کرده، و به تحلیل هر یک از آنها می پردازیم، هرچند که این تقسیم بندی می توانست سر فصل های دیگری هم داشته باشد امّا برای جلوگیری از طولانی شدن مطالب این مفاهیم را در سه دسته:
۱-موضوع عدالت و نظام اداری کشور
۲-مردم و انتخابات
۳-زندگی و اوضاع طبقه محروم جامعه
تقسیم بندی کرده و به بررسی آنها می پردازیم لازم به ذکر است که بعضی از این سرفصل ها به مفهوم سیاسی نیز نزدیک هستند که در خصوص این مطلب در صفحه های قبل توضیحاتی داده شده است.
الف: عدالت و نظام اداری کشور
رضاشاه با تثبیت قدرت، تغییرات کلی را در تمام شئونات مردم و جامعه به وجود آورد توجه به ظاهر مردم و لباس و پوشاک، نشانه این بود که تفکرات وی تا چه حد سطحی و کورکورانه است، یکی از نهادهایی که به وسیله رضاخان از روال عادی خود خارج شد (عدلیه) بود، با سپرده شدن عدلیه به (داور) تحصیل کرده اروپایی، و تقلید از نظام های قضایی و حقوقی اروپایی، و همچنین با دخالت کردن بیگانگان در اداره امور قضایی و حقوقی،عدالت از جامعه و حکومت رضاخان بار بست.زیباترین سروده را در خصوص قضاوت در ایران در این دوره قطعه تمثیلی (آزموده) اثر پروین اعتصامی است که با بیان یک حکایت رشوه گیری، هرج و مرج در عدلیه و قضاوت را به تصویر می کشد:

حال فریدون داغ سه فرزند بر دل دارد و سرهای بریده آنان را با اندوه بسیار به خاک می سپارد ، خود نیز دیری نمی پاید که تاج و تخت را به منوچهر می سپارد و رهسپار دیار باقی می شود و پیکر داغ دار و پژمرده و فرتوت او جهان را بدرود می گوید . باز هم فردوسی بزرگ در پی مرگ فریدون به خوانندگانش گوشزد می کند که :
جهانا!‌ سراسر فسوسی و باد به تو نیست مرد خردمند شاد
ج۱ب۲۱۲۶
فردوسی با مشاهده ی زندگی دراز و اتفاقاتی که برای فریدون رخ می دهد به این نتیجه می رسد که دنیا سراسر افسانه است و هیچ انسان خردمندی به آن شاد نمی شود ، این در حالی است که فریدون که خود مثل خوبی و پارسایی و دادگری و خرد است ، هم در طول زندگی خویش دچار سختی و اندوه و مشقات بسیاری می شود و سرانجام روی در نقاب خاک می کشد و همین موضوع فردوسی را به اندیشه وامی دارد و سخن می آورد .

( اینجا فقط تکه ای از متن فایل پایان نامه درج شده است. برای خرید متن کامل پایان نامه با فرمت ورد می توانید به سایت feko.ir مراجعه نمایید و کلمه کلیدی مورد نظرتان را جستجو نمایید. )

پس از فریدون ، منوچهر به سلطنت می نشیند ، منوچهر در سوک نیا یک هفته اشک می ریزد و روز هشتم که کلاه کیانی بر سر می نهد ، بزرگان لشکر و کشور را فرا می خواند و از آن ها می خواهد که داد و مردانگی و نیکی و پاکی و فرزانگی پیشه گیرند . همه بر او آفرین می خوانند و از این میان سام پسر نریمان ، جهان پهلوان روزگار فریدون در پیش او به پای می خیزد و شادمانی دل و بیداری بخت وی را از خداوند خواستار می شود ، شهریار نو نیز بر سام آفرین بسیار می خواند و او را سپاس فراوان می گوید ، حال پیش از شروع گفتار اندر زادن زال فردوسی چنین می گوید :
کنون پر شگفتی یکی داستان بپیوندم از گفته ی باستان
نگه کن که مر سام را روزگار چه بازی نمود ای پسر! گوش دار
ج۱ب۲۱۶۹-۲۱۶۸
فردوسی داستان سام و بدنیا آمدن زال داستانی پر شگفت می خواند که خواننده خود نیز با خواندن این داستان به شگفت انگیز بودن آن پی می برد ، همچنین فردوسی به دنیا آمدن زال و زندگی او را بازی روزگار برای سام می داند .
سخن بعدی فردوسی در مرگ منوچهر است :
شد آن نامور پر هنر شهریار به گیتی ، سخن ماند زو یادگار
ج۱ب۳۷۶۰
وقتی منوچهر به یکصدو بیست سالگی می رسد به مرگ نزدیک می شود ، ستاره شناسان و موبدان به او می گویند از این پس روز و روزگارت چندان به درازا نمی کشد . او که این سخنان می شنود فرزندش نوذر را فرا می خواند و به پندهایی می دهد ، و زمانی که پندهایش به نوذر به پایان می رسد «دو چشم کیانی» بر هم می نهد و به سرای باقی می شتابد ، حال فردوسی در سوک او معتقد است که سخن از او به یادگار مانده است و این سخنی که فردوسی از آن نام می برد در واقع همان پندهایی است که نوذر را داده است . فردوسی باز هم در مرگ قهرمان داستانش به همگان یادآور می شود که همه چیز فانی و ناپایدار است و این سخن است که به یادگار می ماند .
پس از منوچهر نوذر بر تخت سلطنت می نشیند ، دیری نمی گذرد که نوذر رسم های پدرش را به کناری می نهد و دلش «برده ی گنج و دینار» می شود . در این هنگامه فریاد از هر سو برمی خیزد و سام به ایران زمین می رسد بزرگان از او می خواهند که به جای نوذر بر تخت سلطنت بنشیند اما سام نمی پذیرد ، لیکن به نزد نوذر رفته و راه و رسم پدر به او باز می گرداند ، سام لب به پند و اندرز نوذر می گشاید و دل نوذر نیز به راه داد باز می گردد و دل مهتران نیز هم با نوذر نرم می شود ، اما با رفتن سام چندی که می گذرد زمانه با نوذر بی آرام می شود و مهر از او بر می گیرد و فردوسی می گوید :
بر این نیز بگذشت چندی سپهر نه با نوذر آرام بودش نه مهر
ج۲ب۶۲
دلیل این سخن فردوسی ، آگاه شدن «پشنگ» سالار تورانیان از مرگ منوچهر است ، چرا که او عزم نبرد با ایرانیان دارد و در کمین نشسته است تا کین سلم و تور از آن ها بستاند ، پشنگ نامداران کشورش را فرامی خواند ، در این میان افراسیاب پور پشنگ با دلی آگنده از کین ، آمادگی خویش را برای جنگ بازگو می کند ، پشنگ که گویی پیش از این با این دقت به فرزند خویش نگاه نکرده بود وقتی که «سهی قد» او ، و بر و بازوی چون شیر و زور پیلوار او را می بیند او را به سالاری سپاه خود بر می گزیند ، در اینجا به مناسبت اندیشه ی پشنگ در مورد افراسیاب و تعریفی که در شاهنامه از افراسیاب شده است فردوسی سخن می گوید :
سپهبد چو شایسته بیند پسر سزد گرد برآرد به خورشید سر
پس از مرگ باشد سرِ او به جای ازیرا پسر نام زد رهنمای
ج۲ب۸۷-۸۶
در این میان که افراسیاب دست اندرکار نبرد با ایرانیان است ، اغریرث برادرش به نزد پشنگ می رود و او را از جنگ با ایرانیان باز می دارد ، اما پشنگ پاسخ می دهد که من نبیره ی تورم و تور به دست منوچهر کشته شد اینک باید کین او را باز پس گیرم . چنین است که سپاه پشنگ به سالاری افراسیاب تا دهستان پیش می آید و سپاه شهریار ایران زمین نیز به سالاری قارن به دهستان می رسد . اینک از زابلستان خبر رسیده است که سام نریمان مرده است و زال در حال ساختن دخمه برای پدر است و افراسیاب از این موضوع سخت خوشحال می شود و به پدرش پیغام می دهد حال بهترین زمان برای کین جستن است . سپیده دم پهلوانی از سپاه توران به نام بارمان به نزد ایرانیان می آید و خواستار شروع جنگ می شود که در این بین قباد با وی می جنگد و سرانجام قباد پیر به دست بارمان کشته می شود ، لیکن دیری نمی پاید که قارن کین برادر از بارمان می ستاند و بارمان را با نیزه ای که بر کمربند او می زند و کمرش را می شکافد می کشد ، قارن بعد از به خاک سپردن پیکر برادرش به سوی سراپرده های ایرانیان می شتابد تا آن را از دسترس افراسیاب دور بدارد نوذر نیز در پی او می رود و افراسیاب هم در پی نوذر ، سرانجام نوذر به دست افراسیاب گرفتار می شود ، در اینجا دوباره حکیم سخنور توس لب به سخن می گشاید و می گوید :
اگر با تو گردون نشیند به راز هم از گردشش تو نیابی جواز
هم او تخت و تاج و بلندی دهد هم او تیرگی و نژندی دهد
به دشمن همی ماند او گه به دوست گهی مغز یابی از او گاه پوست
ج۲ب۱۹-۱۷
و سرانجام می گوید :
سرت گر بساید به ابر سیاه سرانجام خاک است از او جایگاه
ج۲ب۲۰
فردوسی با گرفتار شدن نوذر به دست افراسیاب دوباره به اندیشه ی بی وفایی و بی مهری زمانه و ندانستن راز زمانه می افتد ، و از همه ی نوع بشر می خواهد که از مرگ نوذر درس بگیرند و بدانند که جهان به انسان هم تاج و تخت و بلندی می دهد و هم تیرگی و نژندی ، پس هیچ کس از راز زمانه آگاه نیست و سرانجام مرگ است که همگان را حتی اگر از فرط بلندپایگی سر به ابر سیاه بساید را در می یابد و مرگ پایان زندگی همه ی انسان هاست .
بعد از کشته شدن نوذر پسرانش گستهم و طوس پریشان می شوند و شمشیر کین از نیام بیرون می کشند ، زال به آن ها می گوید که تا کین نوذر را نجسته اید شمشیر در نیام نکنید . نوذر که کشته می شود زال در انجمنی از یاران و پهلوانان می گوید که ایران پادشاهی می خواهد که پیشینیان را به یاد داشته باشد ، و تاج و تخت برازنده ی فرزندان نوذر نیست ، سرانجام بعد از اندیشه ی همگان از تبار فریدون پسر طهماسب که زور کیان و فرهنگ پهلوانی دارد برگزیده می شود . زو طهماسب به پادشاهی ایران برگزیده می شود وی که هشتاد سال دارد سپاهیان را از جنگ باز می دارد و به داد و خوبی شاهی می کند لیکن دیر زمانی نمی گذرد که خشکسالی همه جا را فرا می گیرد و آسمان هیچ نم آبی فرو نمی آید . هشت ماهی بدین منوال می گذرد و سپاهیان ایران و توران یک روز هم جنگ نمی کنند ، و همه ی سپاهیان ایران و توران معتقد هستند که «از ماست بر ما بدآسمان» سپس هر دو سپاه پیمان بر این می بندند که از کین کهن دست بشویند و جهان را به رسم و به داد بخش می کنند . در پی این آشتی و پیمان و از یادبردن کین های گذشته زو فرمان می دهد که لشکرش از پارس باز آید و زال هم به زابل بازگردد . چنین است که تورانیان هم راه سرزمین خویش در پیش می گیرند . آن گاه دیری نمی پاید که کوهساران پر از غلغل و رعد و سراسر ایران زمین پر از رنگ و بوی نگار می شود . خشکسالی بدین ترتیب پایان می یابد و جهان مانند عروسی جوان و سراسر پر از باغ و آب روان می شود .
فردوسی تحت تأثیر این تغییر در این جا چنین می گوید :
چو مردم بدارد نهاد پلنگ بگردد زمانه بر او تار و تنگ
ج۲ب۵۷۵
در اینجا نیز باز فردوسی همان قانون همیشگی خویش یعنی مکافات عمل را در پیش چشم دارد ، بنابر قانون فردوسی اگر زمانه بر مردم تا و تنگ شود ، خشکسالی شود و نان و درم را برابر هم وزن کنند و خرند، به دلیل پلنگ نهاد بودن مردم است . و در نتیجه دنیا دار مکافات است ، و هرآن چه که کنی نتیجه ی آن بی کم و کاست باز می گردد .
زو طهماسب پنج سال شاهی می کند و از بخت بد ایرانیان در سن هشتاد و پنج سالگی دیده از جهان فرو می بندد . فردوسی در مرگ زوطهماسب چنین می گوید :
زمانه همانا شد از داد سیر همی خواست کآید به چنگال شیر
ببد بخت ایرانیان کندرو شد آن دادگستر جهاندار زو
ج۱ب۵۸۰-۵۸۲
با توجّه به این نکته که زوطهماسب پادشاه عادل و دادگری بود و مردم در زمان شاهی او به آسانی زندگی گذراندند ، فردوسی با مرگ او می گوید که گویا زمانه از داد سیر شده است که چنین شاه دادگری را از زمین برمی گیرد ، امّا ، از سوی دیگر تورانیان که از مرگ زو خبر دار شده اند فرصت را مناسب می بینند قصدحمله به ایرانیان را می نمایند و فردوسی به همین دلیل می گوید که همی خواست کآید به چنگال شیر و منظور از چنگال شیر در واقع پشنگ و پسر اهریمن سرشتش افراسیاب می باشد و باز به همین دلیل فردوسی بخت ایرانیان را کندرو می داند ، در واقع فردوسی پیش از اتفاق افتادن ماجراهای بعد از مرگ زوطهماسب به خواننده داستان خود اشاره می کند که با مرگ زوطهماسب بخت ایرانیان کندرو می شود ودلیل این کندرو شدن بخت را در سطور بعد می خوانیم :
افراسیاب به خوار ری نزد پدر می رود ، اما پشنگ که هنوز تیمار دار اغریرث است ، افراسیاب برادر کش را نمی پذیرد ، دو سالی بدین بدین شکل سپری می شود و زمانی که پشنگ می فهمد که زو مرده است به افراسیاب پیغام می دهد که از جیحون بگذر و سپاه برکش و مگذار کسی بر تخت شاهی بنشیند . افراسیاب نیز چنین می کند .
اما از سوی دیگر ایرانیان به نزد زال می آیند و از او می خواهند که چاره ی کار آن ها بسازد ، زال به آن ها می گوید که دیگر پیر شده است و رستم را به سپهبدی برمی گزیند . رستم به خوار ری برای نبرد با افراسیاب می رود ، در دو فرسنگی سپاه افراسیاب ، لشکریان ایران و توران به هم می رسند . زال بخردان را فرا می خواند و به آن ها می گوید که ما به شاهی از تبار کیان نیاز داریم . و کی قباد را که از تبار فریدون است به آن ها معرفی می کند . کی قباد در البرز کوه است و زال رستم را برای آوردن کی قباد با گروهی از تازیان به البرز کوه گسیل می کند . زال به رستم دو هفته فرصت می دهد که کی قباد را یافته و به تخت شاهی بنشاند .
رستم در البرز کوه کی قباد را می یابد و مژده ی شاهی به او می دهد ، آن گاه با هم به نزد زال می روند . همه ی بخردان ایران یک هفته با کی قباد به رای زدن می نشینند و روز هشتم کی قباد را بر تخت عاج می نشانند و همه به شاهی بر او آفرین می خوانند .
کی قباد در اسطخر یک صد سال به شادی زندگی می کند ، و به داد و دهش سرزمین نیاکان خویش را آباد می کند . او به هنگام مرگ ، از چهار پسرش ، نخستین را که کاووس نام دارد فرا می خواند و با او از داد و دهش سخن می گوید و کاووس را پند می دهد .
فردوسی در آغاز پادشاهی کاووس می گوید :
درخت برومند چون شد بلند گر ایدون که آید برو بر گزند
شود برگ پـﮊمرده و بیخ سست سرش سوی پستی گراید درست
چو از جایگه بگسلد پای خویش به شاخ نوآیین دهد جای خویش
مر او را سپارد گل و برگ و باغ بهاری به کردار روشن چراغ
اگر شاخ بد خیزد از بیخ نیک تو با بیخ تندی میاغاز ، ویک
پدر چون به فرزند ماند جهان کند آشکارا بر او بر نهان
گر او بفگند فر و نام پدر تو بیگانه خوانش ، مخوانش پسر
گر او گم کند راه آموزگار سزد گر جفا بیند از روزگار
چنین است رسم سرای کهن سرش هیچ پیدا نبینی ز بن
چو رسم بدش باز یابد کسی نخواهد که ماند بدو در بسی
ج۲ب۸۹۵-۸۹۱
فردوسی در ابتدای داستان کاوس با به کاربردن آرایه ی براعت استهلال ، اشاره به مرگ قباد می کند ، اشاره ی فردوسی به درخت ، پژمرده شدن برگهای آن و سوی پستی گراییدن سر آن مربوط به قباد است ، کی قباد مانند درختی پیر است که دیگر ریشه ی استواری ندارد و سرش سوی پستی(خاک شدن) گراییده است ، حال روزگار را به شاخه ی نو خویش (کاوس)می دهد و خود از میان می رود ، حال اگر این شاخ که از ریشه ی نیک و خوبی رسته است ، شاخ بدی باشد تو نباید با ریشه تندی کنی ، چرا که ریشه وظیفه اش این است که زندگی و حیات به شاخه ها ببخشد ، در اینجا نیز قباد به عنوان ریشه ی کاوس به او زندگی و حیات بخشیده است و پادشاهی را بدو داده است ، حال اگر کاوس به عنوان شاخه ی نیکی برای این درخت نباشد نباید قباد را مورد سرزنش قرار داد . به عقیده ی فردوسی حتی ، نباید کاوس را پسر قباد دانست چرا که فر و نام پدر را افگنده و راه دیگری در پیش گرفته که راهی نیک نیست . و در این جا نیز دوباره فردوسی قانون خویش و بهتر است بگویم قانون طبیعت را دوباره برای ما بازگو می کند ، این قانون همان مکافات عمل است . اگر کاوس از روزگار جفا بیند سزاوار است ، چرا که او راه و رسم پدر خویش که همانا بزرگترین آموزگار او نیز بوده است را گم کرده است و این قانون جهان شمول است ، همه انسان ها اگر راه و رسم آموزگار که همانا راه دادگری ، دوری از آز و روی آوردن به نیکی است را فراموش کنند از روزگار جفا می بینند چرا که دنیا دار مکافات است . در پایان این براعت استهلال ، فردوسی دوباره به ما بی اعتباری و آشکار نبودن راز جهانه را یاد آور می شود و کسی که با رسم و آیین بد روزگار آشنا شد ، نمی خواهد که دیری در آن بماند .
در اینجا باید ببینیم که چرا فردوسی کاوس را شاخ بد برای بیخ نیک می داند : کاوس شاه عاقل و باخردی نیست ، شاهان دیگر با سروش در تماس هستند اما کاوس شاهی است که سروکارش با دیوان است . در ابتدای داستان مازندران ادعا می کند که یا مازندران را می گیرد یا مالیاتی سنگین بر آن جا می گذارد و به زال می گوید : به گوش تو آید خود این آگهی / کز ایشان شود روی گیتی تهی (ج۲ب۱۰۱۵) و به نصایح زال نیز توجهی نمی کند . در داستان سهراب نیزد در ابتدای داستان به سبب تعلل چهار روزه ی رستم از رفتن به دربار ، دستور دستگیری رستم را می دهد که این دستور به عجز و عذر خواهی او از رستم منجر می شود . و باز از در داستان سهراب از دادن نوش دارو به رستم خودداری می کند . در داستان سیاوش هم کاوس نمی تواند بین سودابه و سیاوش تصمیم درستی بگیرد و موجب رنجش سیاوش می شود ، با پیگیری داستان و رسیدن به مرگ سیاوش می توان ادعا کرد که در واقع قاتل حقیقی سیاوش ، کاوس است نه افراسیاب .

جوزف، مورفی و ریگل^[۵۰۲](۲۰۱۲) در مقاله خود با عنوان یک الگوی پردازش عاطفی- شناختی^[۵۰۳] از بهبودی(رشد) پس از آسیب^[۵۰۴] ، الگویی از پردازش عاطفی- شناختی را معرفی می‌کنند که در آن تقریباٌ تمام عوامل تأثیرگذار بر رشد پس از آسیب و چگونگی تعامل بین آن‌ها در این فرایند را نشان می‌دهد. منظور از رشد پس از آسیبی، تغییر مثبت تجربه‌شده ناشی از درگیر شدن با یک بحران یا رویداد اساسی آسیب‌رسان در زندگی است و نشان می‌دهد که چگونه مفروضه‌های ناکارآمد شکل‌گرفته شده پس از رویداد آسیب‌زا در فرد از جهان، خود و دیگران به چالش کشیده می‌شوند تا زمینه پدیدار شدن بهزیستی روانشناختی در ابعاد مختلف زندگی فرد هموار گردد. این الگو که تلویحات قابل‌توجهی را برای مداخلات روانشناختی برای روان‌درمانگران در اختلال استرس پس از سانحه فراهم نموده است، بر اهمیت این موارد تأکید کرده است: تسهیل سازی ارزیابی شناختی مجدد، که زمینه ارزیابی دوباره از رویداد و اهمیت آن را در زندگی فرد مشخص می‌کند؛ کاهش هیجانات منفی و افزایش حالات هیجانی مثبت از طریق استفاده از راهبردهای مقابله گری کمک‌کننده ازجمله راهبردهای مقابله گری مسأله مدار برای غلبه بر کناره‌گیری، خشم و رنجش و اضطراب؛ شناسایی منابع حمایت اجتماعی که ممکن است بر فرایند پردازش اثربخش باشد؛ تغییر در مفروضه‌های فرد که نگرشی منفی در مورد خود، جهان و دیگران را موجب شده‌اند. چارچوب روانی اجتماعی این الگوی پردازش عاطفی- شناختی رشد پس از آسیب بر سه اصل نظری قرار دارد۱) فرایندهای ارزیابی ذهنی هسته واکنش‌های استرس پس از سانحه است و چگونگی معنای یک رویداد است که پردازش می‌شود؛ ۲) استرس پس از سانحه نشان‌دهنده بر ضرورت پردازش شناختی دلالت دارند و نشان‌دهنده یک فرایند طبیعی و بهنجار است و ۳) عوامل شخصیتی، اجتماعی و روانشناختی بر سرعت و عمق پردازش تأثیر دارد. در شکل ۲-۲ الگوی پردازش عاطفی- شناختی رشد پس آسیبی نمایش داده‌شده است:

(( اینجا فقط تکه ای از متن درج شده است. برای خرید متن کامل فایل پایان نامه با فرمت ورد می توانید به سایت feko.ir مراجعه نمایید و کلمه کلیدی مورد نظرتان را جستجو نمایید. ))

شکل۲-۲ الگوی پردازش عاطفی- شناختی رشد پس آسیبی(جوزف، مورفی و ریگل، ۲۰۱۲)
درمجموع، الگوهای شناختی معتقدند که سوگیری‌های استنباطی^[۵۰۵] جهت این درک که افراد چگونه رویدادها را تفسیر، علل آن‌ها را استناد و پیش‌بینی می‌کنند برای سبب شناسی^[۵۰۶] و تداوم اختلالات روانی حائز اهمیت است. به همین دلیل رویکردهای شناختی برای بهبود این سوگیری ها از فنون مختلفی چون اصلاح سوگیری شناختی در تفسیرکردن^[۵۰۷]((CBM-I)استفاده می کنند(لستر، متیوس، دیویسون، برجس^[۵۰۸] و همکاران، ۲۰۱۱).
علاوه بر نظریه‌های مطرح‌شده، در رهیافت شناختی تغییرات کارکردی در شناخت و توجه به دنبال ابتلا به اختلال استرس پس از سانحه جایگاه نظری و پژوهشی خاصی را به خود اختصاص داده است. به همین جهت نظریه‌های تغییرات کارکرد شناختی^[۵۰۹]در اختلال استرس پس از سانحه خاطرنشان می‌کنند که شبکه ترس- نظامی که کشف سریع و پاسخ به تهدید را مجاز می‌کند- دچار بد تنظیمی و بیش پاسخدهی می‌شود، و یک سوگیری توجهی را به کشف تهدیدهای بالقوه و ناتوانی در نپرداختن به ادراک یادآورنده های وابسته به تروما را سبب می‌شود. درنتیجه، در دسترس بودن منابع شناختی برای درگیر نشدن با اهداف و مطالبات غیر تهدیدکننده کاهش می‌یابد(اَشلی، هانزِل، لارسن، جاستوس^[۵۱۰] و همکاران، ۲۰۱۳). با توجه به این‌که شناخت ویژگی متمایزکننده مغز انسان است که او را همه انواع گونه‌های پستانداران متمایز می‌کند حوزه علوم شناختی فرایندهای شناختی پنهان و غیرقابل مشاهده‌ای را بررسی می‌کند که منجر به رفتار مشاهده‌پذیر می‌شود(فرانک و بدرِ^[۵۱۱]، ۲۰۱۵). اگر گفته شود که کنترل شناختی^[۵۱۲] در مغز جای دارد تعجب‌برانگیز نخواهد بود. مهمتر از همه این‌که کنترل شناختی که نقش اساسی در کرتکس پیش پیشانی بر عهده دارد و در دو فرایند مهم یادگیری و برنامه‌ریزی دخیل است- در ناحیه اجرایی مغز^[۵۱۳] جای گرفته است، که متقابلاٌ بخش مفهومی آن از طریق حافظه فعال با آن پیوند می‌خورد(فاطمی، هایکین^[۵۱۴]، ۲۰۱۴).کنترل شناختی به فرایندهای ذهنی اشاره دارد که حفظ فعالانه اطلاعات موردنظر و مهار اطلاعات نامرتبط و غیرضروری را دربرمی گیرد. اختلال استرس پس از سانحه با نقایصی در کارکردهای شناختی، خصوصاٌ کنترل شناختی مشخص می‌شود. علاوه بر این، این نقایص تصور می‌شود که در سبب‌شناسی و تداوم نشانگان اختلال استرس پس از سانحه از جمله افکار و خاطرات مزاحم نقش مهمی دارند(گیلی و تایر^[۵۱۵]، ۲۰۱۴).
در رابطه با تغییرات کارکرد شناختی در حوزه توجه در مبتلایان به اختلال استرس پس از سانحه، باید اظهار داشت که سوگیری‌های پردازش شناختی در اختلال مذکور اساسی هستند و یکی از این سوگیری‌ها حساسیت اضطرابی یعنی ارزیابی منفی و ترس از نشانگان وابسته به اضطراب به دلیل پیامدهای بالقوه آن‌ها است. نظریه کنترل توجهیِ^[۵۱۶](ACT) آیزنگ، دراکشان، سانتوس و کالوو^[۵۱۷] در سال ۲۰۰۷ مدعی است که اضطراب کنترل توجهی(توانایی تمرکز و تغییر دادن توجه) را مختل می‌کند. افراد مبتلابه اختلال استرس پس از سانحه نگرانی زیادی را در مورد توانایی کنترل هیجانات تجربه می‌کنند و نقایصی در کنترل توجهی به‌عنوان نوعی پردازش هیجانی ناسازگارانه نشان می‌دهند. در شکل ۲-۳ نقش میانجی کنترل توجهی بر اختلال استرس پس از سانحه و ترس از هیجان‌ها ارائه‌شده است(سیپل و مارشال^[۵۱۸]، ۲۰۱۳):
شکل ۲-۳ نقش میانجی کنترل توجهی بر اختلال استرس پس از سانحه و ترس از هیجان‌ها(سیپل و مارشال، ۲۰۱۳)
از دیگر نشانگان اختلال استرس پس از که توجه پژوهشگران شناختی را به خود جلب نموده است نشخوارهای ذهنی^[۵۱۹] هستند. ذهن انسان قادر به حفظ شدید تمرکز و تغییر افکار است، درعین‌حال، می‌تواند به‌واسطه شناخت‌های مزاحم، ناخواسته و غیرارادی مختل گردد، به‌نحوی‌که، باعث قطع فعالیت­های مستمر و انحراف مسیر منابع توجهی شوند. بسیاری از پژوهشگران معتقدند که نشخوارهای ذهنی نوعی از فعالیت شناختی کلامی^[۵۲۰] که بر هشیاری خودشان را تحمیل می‌کنند و نشخوار ذهنی را عموماٌ به‌عنوان نوعی از تفکر منفی تکرارشونده، دوره‌ای، متمرکز بر خود، غیرقابل‌کنترل در مورد تجارب ناخوشایند و یا خلق منفی تعریف می‌شود. اگرچه نشخوار ذهنی ارتباط نزدیکی با نگرانی^[۵۲۱] دارد اما این مفهوم عمدتاٌ جهت‌گیری بر آینده دارد و نشخوار ذهنی اساساٌ جهت‌گیری‌اش برگذشته است. نشخوار ذهنی وضعیت خلق را وخیم‌تر کرده و با حل مسأله ضعیف ارتباط دارد، به تفکرات منفی بیشتر در مورد آینده و سوگیری‌های شناختی منفی منجر می‌شود، نشخوار ذهنی به نظر می‌رسد در ابتدا راه‌انداز خاطرات مزاحم باشند و در ادامه به‌عنوان یک راهبردی در برابر افکار مزاحم به کار گرفته می‌شوند. نوع دیگری از فعالیت‌های شناختی که می‌توانند رخ دهند تصاویر مزاحم هستند، آن‌ها اساساٌ صحنه‌های دیداری و دیگر کیفیت‌های حسی را بازنمایی می‌کنند( بایرر و مایکل^[۵۲۲]، ۲۰۱۱). درمجموع، در ادبیات پژوهش به‌خوبی مشاهده‌شده است که هر فردی که رویداد آسیب‌زا یا تروماتیک را تجربه می‌کند به اختلال استرس پس از سانحه مبتلا نخواهد شد و از همین رو، یک تمرکز اساسی در حوزه عواملی که احتمالاٌ منجر به تداوم نشانه‌شناسی اختلال استرس پس از سانحه می‌شود، وجود دارد. در سال‌های اخیر با عنایت به بررسی‌های بالینی و غیر بالینی، نقش بالقوه نشخوار ذهنی در تداوم اختلال استرس پس از سانحه توجه بیشتری را به خود جلب کرده است. نشخوار خشم که عموماٌ به‌عنوان یک سبک تفکر بازگشتی و تکرارشونده با تمرکز خاص بر رویدادهای منفی گذشته تعریف می‌شود بر اساس بررسی‌های اجراشده با عاطفه منفی، افکار مزاحم، و برانگیختگی فیزیولوژیکی ارتباط دارد(وارناک^[۵۲۳]، ۲۰۱۲). علاوه بر این، نشخوارهای ذهنی مرتبط با رویدادهای آسیب‌زا را از قوی‌ترین پیش‌بینی کننده‌های این اختلال در نظر می‌گیرند. نظریه‌پردازان شناختی معتقدند که نشخوار ذهنی صرفاٌ پدیده‌های ثانویه اختلال استرس پس از سانحه نیستند بلکه به‌طور علّی موجب تداوم نشانگان اختلال می‌شوند(شاایچ، واتکینز و اهرینگ^[۵۲۴]، ۲۰۱۳).
۲-۱-۴-۴- الگوهای ساختار عاملی به اختلال استرس پس از سانحه
ساختار مکنون زیربنای اختلال استرس پس از سانحه موردتوجه پژوهشگران بوده است. باوجود مجموعه‌ای از مطالعات تحلیل عاملی، هیچ الگوی واحدی به‌طور مستمر نتوانسته است بر دیگر الگوهای جایگزین برتری داشته باشد. در میان پژوهش‌های تحلیل عاملی متنوع در ادبیات پژوهش می‌توان به چهار مورد که حمایت‌های تجربی ارزشمندی داشته‌اند اشاره نمود: ۱) مدل سه‌بخشی تجربه مجدد رویداد آسیب‌زا، اجتناب/ کرختی و بیش انگیختگی، مطرح‌شده توسط انجمن روانپزشکی امریکا در سال ۲۰۰۰؛ ۲) الگوی چهار عاملی با نام الگوی کرختی هیجانی^[۵۲۵] شامل تجربه مجدد رویداد آسیب‌زا، اجتناب، کرختی و بیش انگیختگی، معرفی‌شده توسط کینگ، لسکین، کینگ و ودرز^[۵۲۶] در سال ۱۹۹۸؛ ۳) الگوی چهار عاملی با نام الگوی ملال^[۵۲۷] شامل تجربه مجدد رویداد آسیب‌زا، اجتناب، ملال و بیش انگیختگی، معرفی‌شده توسط سیمز، واتسون و داببِلینگ^[۵۲۸] در سال ۲۰۰۲ و ۴) الگوی نسبتاٌ جدید پنج عاملی با نام الگوی برانگیختگی ملال‌آور ^[۵۲۹] شامل تجربه مجدد رویداد آسیب‌زا، اجتناب، کرختی، برانگیختگی ملال‌آور و برانگیختگی اضطرابی^[۵۳۰] معرفی‌شده توسط الهای و پالمیری^[۵۳۱] درسال ۲۰۱۱ (آرمور، غزالی و الکلیت^[۵۳۲]، ۲۰۱۳؛ کانتراکتور، لاین، استاین برگ، آسترافسکی^[۵۳۳] و همکاران، ۲۰۱۳؛ آرمور، الهای، ریچاردسون، راکلیف^[۵۳۴] و همکاران، ۲۰۱۲؛ وانگ، ژانگ، آرمور، کائو^[۵۳۵] و همکاران، ۲۰۱۵).
۲-۱-۵- درمان‌های روانشناختی در اختلال استرس پس از سانحه
سازوکار تغییر در مداخلات روانشناختی عبارت است از شناسایی و اصلاح افکار منفی، باورها و انتظارات ناکارآمد، بازسازی روانشناختی، حل مسأله و تصویرسازی ذهنی نمونه‌های از مداخلات شناختی هستند. مداخلات رفتاری به‌منظور افزایش استفاده از رفتارهای انطباقی و کاهش رفتارهای غیر انطباقی به‌منظور دستیابی به پیامدهای مطلوب طراحی می‌شوند. اساس تغییر در رفتاردرمانی فراهم کردن مجموعه‌ای از محرک‌های تقویت‌کننده رفتار مثبت است. مداخلات رفتاری مشتمل بر تقویت‌کننده‌های اجتماعی، برنامه‌ریزی برای فعالیت‌های خوشایند، برقراری راهبردهای جهت اطمینان و پایبندی به تکالیف خانگی(کمپبل و کمپبل^[۵۳۶]، ۲۰۱۲). در بخش اگرچه درمان‌های زیستی موردتوجه نیست اما باید خاطرنشان ساخت که معمولاٌ مداخلات مبتنی بر رویکردهای زیستی ازجمله دارودرمانی در درمان برخی از نشانگان اختلالات استرس پس از سانحه به کار گرفته می‌شود مثلاً، در پژوهشی که توسط لی، لی، لی کیم و همکاران، ۲۰۱۳ بر روی مبتلایان به اختلال استرس پس از سانحه اجرا شد نتایج پژوهش آن‌ها نشان داد که لورازپام^[۵۳۷] ازجمله داروهای گروه بنزودیازپین ها^[۵۳۸] با تأثیرگذاری مهاری بر فرایندهای ناآشکار آماده‌سازی ادراکی^[۵۳۹] اثر ضد رخنه کنندگی^[۵۴۰] در مقابل افکار مزاحم در مبتلایان به اختلال استرس پس از سانحه دارد. در ادامه درمان‌های روانشناختی مرسوم در درمان اختلال استرس پس از سانحه با تأکید بیشتر بر درمان‌های پردازش شناختی و طرحواره درمانی(ST) معرفی خواهند شد:
۲-۱-۵- ۱ مواجهه سازی طولانی‌مدت(PE)
اجتناب از موقعیت‌ها و افکاری که تروما را دوباره به ذهن بیماران متبادر می‌کند یک خوشه اصلی از نشانگان برای تشخیص اختلال استرس پس از سانحه است. رفتارهای اجتنابی به دلیل این‌که اجتناب موفقیت‌آمیز، تجارب هیجانی منفی را کاهش می‌دهد نسبت به تغییر فوق‌العاده مقاوم هستند. بدین‌وسیله، رفتارهای اجتنابی تقویت و احتمال وقوع آن‌ها در آینده و در شرایط محرکی مشابه بیشتر خواهد شد. چنین رفتارهای به افزایش انزوای جسمانی و اجتماعی منجر می‌شود. مواجهه سازی درمانی(PE) درمانی اثربخش برای کمک به بیماران جهت غلبه بر اجتناب و نشانگان وابسته به اختلال استرس پس از سانحه است. این الگوی درمانی شامل کمک‌رسانی به بیماران جهت یادگیری تحمل مناسب در مقابل برانگیختگی‌شان است که باعث خاموش‌سازی محرک‌های وابسته به تروما شود. درنتیجه مادامی‌که خاموشی نسبت به محرک‌های تروما حاصل شود، بیماران شواهدی محدود و ناچیز از اضطراب در مواجهه با خاطرات رویداد تروماتیک را تجربه می‌کنند و به‌طور عینی علائمی از امنیت به نشانه‌های تروما را بروز می‌دهند. بر این اساس، با متمرکز شدن و حذف راهبردهای اجتنابی بیماران، فرایند طبیعی بهبودی از بیماری محقق می‌شود(تئورک، برادی، گروباوف^[۵۴۱]، ۲۰۰۹). درواقع، در درمان مواجهه درمانی طولانی‌مدت(PE) تلاش می‌شود تا بیماران با محرک‌های مرتبط با رویداد آسیب‌زا که از آن‌ها اجتناب می‌شود، از طریق درگیری هیجانی مکرر و طولانی‌مدت به شیوه‌های عینی و ذهنی باهدف خاموش‌سازی پاسخ‌های ترس شرطی شده و سازمان‌دهی به خاطرات آسیب‌زا رویارویی صورت می‌گیرد(استین کامپ و لیتز، ۲۰۱۳).
این روش درمانی که توسط انجمن بین‌المللی مطالعات استرس پس از سانحه^[۵۴۲]درمان انتخابی برای اختلال استرس پس از سانحه معرفی‌شده است، مؤلفه اولیه آن مواجهه ذهنی با خاطره تروما از طریق پردازش خاطره رویداد آسیب‌زا و مواجهه واقعی با موقعیت‌های ترس‌آور در محیط امن است. سازوکارهای نظری زیربنایی درمان مواجهه طولانی‌مدت بر نظریه پردازش هیجانی و الگوهای پیشرفته خاموشی از کاهش ترس قرارگرفته است. خصوصاٌ، تداعی‌های معنایی ناکارآمد که زیربنای ترس‌های وابسته به تروما هستند، از طریق اطلاعات به‌دست‌آمده در طول تمرین‌های مواجهه سازی اصلاح و تأیید نمی‌شوند. مواجهه طولانی‌مدت یک رویکرد متمرکز بر تروما است، به این معنا که تمرکز آن در ابتدا بر پردازش خاطره تروما و اثرات آن در زندگی بیمار است، بر این اساس، به‌طور مستقیم نشانگان وابسته به تروما مانند اختلال استرس پس از سانحه را هدف قرار می‌دهد.بر اساس این تمرکز، اختلالات یا مشکلات همایند با آن قبل یا حین درمان موردتوجه قرار نمی‌گیرد. علی‌رغم اثربخشی آن، مواجهه طولانی خصوصاٌ در مواردی که اختلالات همایند نیز وجود داشته باشد، توسط بالینگران کمتر مورداستفاده قرار می‌گیرد. شاید یک از دلایل آن ترس از بدتر شدن علائم هنگام پردازش مستقیم تروما است(ون مینن، زوالنر، هارند و میلز^[۵۴۳]، ۲۰۱۵): درمان مواجهه سازی برای جانبازان جنگ نیز به‌کاربرده می‌شود برای مثال، یک جانباز مبتلابه اختلال استرس پس از سانحه که تجربه کردن تروما وابسته به یک تبادل آتش^[۵۴۴] خاصی را گزارش می‌کند ممکن است افکار رخنه کننده مکرر آشفته ساز و کابوس شبانه، اضطراب و وحشت شدید در موقعیت‌های پرازدحام، کرختی هیجانی و بی‌لذتی، و یک احساس مستمر از حالت تدافعی بودن نسبت به واکنش‌های شدید در برابر سروصدای بلند را ابراز کنند. در فرایند درمان، مواجهه ذهنی مستلزم این است که بیمار به‌طور مکرر خاطرات رویداد را با جزئیات هم در جلسه درمان و هم خارج از درمان بازگویی کند. مواجهه سازی موقعیتی نیز بایستی به‌طور مشترک نسبت به موقعیت‌های که بیمار از آن اجتناب می‌کند(مانند رفتن به یک رستوران شلوغ، خرید از مراکز شلوغ و تماشای آتش‌بازی و نورافشانی) در دستور کار درمان قرار بگیرد. همچنین برای تمرین در بین جلسات درمان به‌دفعات موقعیت‌های مشابه با موارد بالا که قابل‌کنترل و قابل پیش‌بینی برای مواجهه سازی هستند، انتخاب می‌گردد تا نتیجه این مواجهه سازی مکرر، تحمل و سازمان‌دهی به تجربیات پریشان کننده و احساس امنیت در هنگام رویارویی با این شرایط باشد(پاول، گروس، استراچان، ورس هام^[۵۴۵] و همکاران، ۲۰۱۴).
در ارتباط با سازوکارهای اثربخشی درمان مواجهه سازی طولانی‌مدت(PE) می‌توان اضافه کرد که برای تسهیل بهبودی از اختلال استرس پس از سانحه به‌واسطه فرایندهای عادتی، تصویرسازی ذهنی و تمرین‌های مواجهه عینی پیشنهاد می‌شود. رویارویی مکرر، ساختارهای ترس وابسته به رویداد آسیب‌زا را برمی‌انگیزاند و اطلاعات تصحیح‌شده درنهایت به اصلاح ساختارهای ترس‌های آسیب‌شناختی که در خدمت تداوم اختلال استرس پس از سانحه هستند، منجر می‌شود. در تفاوت این روش درمانی با درمان پردازش شناختی(CPT) باید یادآوری نمود که درمان مواجهه سازی طولانی‌مدت(PE) و درمان پردازش شناختی(CPT) ، روندهای متفاوتی برای نتایج یکسان ارائه می‌کنند. اگرچه عوامل مشترک زیادی احتمالاٌ بین دو نوع درمان وجود دارد، اما تفاوت‌های در جهت‌گیری تمرکز در دو درمان وجود دارد. اگرچه در درمان مواجهه طولانی‌مدت تغییرات شناختی در درمانجویان به وقوع می‌پیوندد، اما آنچه کانون توجه این رویکرد درمانی است، تمرین‌های مکرر برای مواجهه سازی با واقعه آسیب‌زا است.در مقابل، برای درمان پردازش شناختی(CPT) اگرچه مواجهه نوشتاری مهم است، اما توجه اصلی آن بر شناخت‌های غیر انطباقی شکل‌گرفته شده پس از رویداد آسیب‌زا متمرکز است(گالاگر و رسیک، ۲۰۱۲ ). درمجموع در مقایسه با درمان مواجهه درمانی طولانی‌مدت(PE)، مداخلات بالینی نسبتاٌ محدودی به روش درمان پردازش شناختی(CPT) بر روی جانبازان صورت گرفته است.
۲-۱-۵- ۲ درمان از طریق حرکات چشم و پردازش مجدد (EMDR)
در درمان‌های مشتق شده از رهیافت‌های شناختی و رفتاری، بالینگران از شیوه‌ای که در اصطلاح حساسیت‌زدایی از طریق حرکات چشم و پردازش مجدد(EMDR)، نامیده می‌شود برای درمان اختلالات مختلفی ازجمله اختلال استرس پس از سانحه استفاده می‌کنند.در سال ۱۹۸۷، فرانسیس شاپیرو^[۵۴۶] تغییرات شناختی و هیجانی را در خودش به دنبال انجام حرکات منظم به سمت چپ -راست در چشمان خود مشاهده کرد و این زمینه معرفی این روش درمانی شد. یکی از اهداف حساسیت‌زدایی از طریق حرکات چشم و پردازش مجدد (EMDR)، کاستن از شناخت منفی در مرحله حساسیت‌زدایی و افزایش شناخت مثبت در مرحله پردازش مجدد است. برای دستیابی به این هدف، شناخت‌های بیمار برانگیخته و فعال می‌شوند و یک خاطره مرتبط با حادثه آسیب‌زا که ترکیبی از تصاویر چند حسی^[۵۴۷]با تمام جزئیات تصویری، شنیداری، بویایی، بدنی احشایی و چشایی است، انتخاب می‌گردد. هنگامی‌که خاطره یا حافظه تروماتیک شناسایی شد، از بیمار خواسته می‌شود که به بازسازی تصاویر حادترین لحظات رویداد بپردازد تا در ادامه زمینه بازسازی شناختی و کاهش تنش فراهم شود(کاوبورد^[۵۴۸]، ۲۰۱۵).این شیوه از مداخله در اصل درمانی ساختارمند برای اختلال استرس پس از سانحه است که هسته اصلی آن مستلزم شناسایی و فعال‌سازی مجدد بازنمایی‌های خاطره خاص در حافظه فعال می‌باشد و درحالی‌که بیمار حرکات افقی دست درمانگر را با چشمانش دنبال می‌کند. با توجه به این‌که حافظه فعال ازنظر گنجایش با محدودیت همراه است.در هر سی ثانیه، بیمار تداعی‌های خود آیند را که از متمرکزسازی توجه در حین مجموعه‌ای جدید از حرکات چشم می‌آیند، گزارش می‌کند. به‌مرور زمان بازنمایی‌ها از وضوح­شان کاسته و ازنظر هیجانی تغییر پیدا می‌کنند(حساسیت‌زدایی می‌شوند) و یک تداعی جدید با خود تجسمی^[۵۴۹] انطباق یافته تری گرایش به ظهور پیدا می‌کند(مارکوس، دی وییرت- ون اُاین، بکِر و دی جانگ^[۵۵۰]، ۲۰۱۵ ). درمجموع شاخصه اصلی درمان از طریق حرکات چشم و پردازش مجدد (EMDR)، این است که از بیماران خواسته شود تا خاطره پریشان کننده را در ذهن خود نگه‌دارند درحالی‌که به مجموعه‌ای از حرکات چشم بپردازند.در توصیف اثربخش بودن این روش درمانی، فرض بر این است که دوطرفه بودن^[۵۵۱] محرک‌های ارائه‌شده عامل مهمی در برانگیختن بهبودی از اختلال استرس پس از سانحه است. (دی جانگ، ارنست، مارکوس و هورنزولد، ۲۰۱۳)
حساسیت‌زدایی از طریق حرکات چشم و پردازش مجدد (EMDR)، شامل هشت مرحله است که رویدادهای پس آسیبی و راه اندازهای کنونی و نشانگان آن موردتوجه قرار می‌گیرد تا فرصت پردازش، سازمان‌دهی و کاهش برانگیختگی آن‌ها امکان‌پذیر شود. دو مرحله اول آن شامل گرفتن شرح‌حال گیری که امکان شناسایی منفعت^[۵۵۲] یا سود احتمالی مؤثر بر تداوم و حفظ مشکل را موجب می‌شود، آماده‌سازی جهت اتحاد درمانی بین مراجع و درمانگر و ارزیابی اولیه صورت می‌پذیرد؛ مرحله سوم شناسایی خاطرات پس آسیبی هدف، شناخت‌های منفی وابسته به رویداد آسیب‌زا، و شناخت‌های مثبتی که بیمار ترجیح می‌دهد آن را به رویداد آسیب‌زا پیوند دهد؛ مرحله چهارم شامل تحریک توجه دوگانه^[۵۵۳] در قالب مجموعه‌ای تکرارشونده از حرکات چشم است که باهدف حساسیت‌زدایی نسبت به خاطرات آزاردهنده اجرا می‌شود؛ مراحل پنجم تا هشتم به بازسازی شناختی همراه با تقویت شناخت‌های مثبت، باز پردازش یعنی مرحله نصب، حل‌وفصل هرگونه از تنش‌های جسمانی باقیمانده یا انجام پیمایش بدنی^[۵۵۴]آموزش فنون خودکنترلی و درنهایت ارزیابی مجدد باهدف دستیابی به درمان بهینه، اختصاص دارد(لینگ پون^[۵۵۵]،۲۰۱۲؛ مِنون و جایان^[۵۵۶]، ۲۰۱۰).
تفاوت برجسته‌ای بین مواجهه سازی سنتی در مقایسه با درمان طریق حرکات چشم و پردازش مجدد (EMDR)، وجود دارد ازجمله این‌که درمانگر، درمانجو را هدایت می‌کند تا تجربه تروما را به‌طور منظم بازآفرینی کرده و اجازه انحراف از ترومای هدف به درمانجو داده نمی‌شود(لی و کویجپرز،۲۰۱۴ ). از محدودیت روش حساسیت‌زدایی از طریق حرکات چشم و پردازش مجدد (EMDR)، انفرادی بودن، وقت‌گیر بودن و پرهزینه بودن آن نام برد.
۲-۱-۵-۳ بازگویی روانشناختی (PD)
بازگویی^[۵۵۷] یک جلسه محاوره‌ای برای به اشتراک‌گذاری و بررسی اطلاعات پس از قرار گرفتن در معرض رویدادی آسیب‌زا به‌صورت واقعی یا شبیه‌سازی‌شده است. جان دیویی^[۵۵۸] اولین بار از تفکر بازتابی^[۵۵۹] در سال ۱۹۱۰ استفاده کرد، که بازگویی یا تفکر هدایت‌شده تابع تفکر بازتابی است(چو^[۵۶۰]، ۲۰۱۵). بازگویی روانشناختی به‌عنوان یک مداخله کوتاه‌مدت باهدف کاهش استرس پایدار و جلوگیری از تظاهر اختلال استرس پس از سانحه تعریف می‌شود. به‌عبارت‌دیگر فعالیتی گروهی ساختارمند و سازمان‌یافته برای بررسی در جزئیات اطلاعات، افکار، تصورات حسی و واکنش‌ها به دنبال وقوع رویداد آسیب‌زا است. مداخله بازگویی روانشناختی عمدتاً سه روز بین ۲۴ تا ۷۲ ساعت پس از رویداد آسیب‌زا عمدتاٌ توسط درمانگران آموزش‌دیده اجرا می‌شود و بااین‌حال باید خاطرنشان کرد که بازگویی روانشناختی نوعی روان‌درمانی یا مشاوره نیست بلکه یا نوع مداخله تلقی می‌شود. ازنظر تاریخی بازگویی روانشناختی به جنگ جهانی اول برمی‌گردد، در طی این جنگ،از الگویی مبتنی بر سه اصل مجاورت، فوریت و انتظار یا امید^[۵۶۱](PIE) استفاده می‌شد. این الگو بر درمان بیماران نزدیک به میدان جنگ(مجاورت)، در اسرع وقت(فوریت) و با چشم‌اندازی توانمند برای بازگشت به میدان جنگ جهت انجام فعالانه وظیفه خود(انتظار) متمرکز بود. هدف از بازگویی روانشناختی(PD) جلوگیری از بسط واکنش‌های غیرعادی نسبت به استرس و تلاش برای ارتقا واکنش‌های بهنجار به استرس است. از بازگویی روانشناختی نیز برای غربالگری افراد نیازمند به درمان پس از مواجهه با رویداد آسیب‌زا استفاده می‌کنند.(ون دایک و ون دایک^[۵۶۲]، ۲۰۱۰ و گاردنر^[۵۶۳]، ۲۰۱۳).
بر این اساس، بازگویی روانشناختی (PD)، به‌منظور جلوگیری از پیامدهای منفی پایدار در آستانه قرار گرفتن با رویدادهای آسیب‌زا شکل‌گرفته است. مداخلات متعارفی چون فراخوانی واکنش‌های هیجانی^[۵۶۴]، طبیعی نمودن واکنش‌ها، و آماده شدن برای واکنش‌های طبیعی به اختلال استرس پس از سانحه را شامل می‌شود(شارپلس و باربر، ۲۰۱۱). علاوه بر این، بازگویی روانشناختی اهداف ثانویه‌ای را دربرمی گیرد ازجمله: ابراز و پالایش هیجانی^[۵۶۵]؛ اطمینان دهی به ین که پاسخ‌های به استرس قابل‌کنترل و مدیریت پذیر هستند؛ اطمینان دادن به این‌که او تنها کسی نبوده که این تجربه را داشته و دیگران هم واکنش‌های مشابه را داشته‌اند؛ اطمینان دادن به این‌که آن‌ها غیرعادی نیستند بلکه واکنش‌های است که بروز می‌دهند؛ اطمینان دادن به این‌که حصول بهبودی امکان‌پذیر است؛ آموزش دادن درباره علائم و نشانگانی که ممکن است تظاهر پیدا کنند؛ آموزش مدیریت یا کنترل استرس؛ افزایش انسجام گروهی؛ ارتباط سازنده و مثبت با متخصصین و مشاوران سلامت روان؛ افزایش همکاری‌های بین فردی؛ پیشگیری و کاهش اختلال استرس پس از سانحه و دیگر اختلالات وابسته به آن؛ غربالگری و ارجاع برای خدمات و مراقبت‌های بیشتر(میچل، ساکرایدا و کامیگ^[۵۶۶]، ۲۰۰۳). از معایب روش بازگویی روانشناختی (PD)، کاربرد بلافاصله پس از شروع رویداد تروماتیک است و آسیب‌های پس از سانحه با شروع تأخیری محدودیت داشته و زمینه شکل‌گیری حافظه کاذب در آن قابل‌توجه است. شواهدی و جود دارد که کاربرد آن برای افراد فاقد نشانگان اختلال زیان‌آور است.
۲-۱-۵-۴ الگوی مداخله روانشناختی ۵۱۲ (۵۱۲ PIM)
الگوی مداخله روانشناختی۵۱۲ (۵۱۲ PIM) نخستین بار پس از وقوع زلزله در ونچوان^[۵۶۷] در استان سیچوان^[۵۶۸] کشور چین در سال ۲۰۰۸ بر اساس اصول عملی و اطلاعات سازمان نظامی چین طراحی شد. در این الگو( ۵) به معنای الگو شامل پنج مرحله است و( ا) یعنی یک مصاحبه‌کننده مداخله را اجرا می‌کند و درنهایت (۲) نشان‌دهنده طول مدت مداخله یعنی تقریباٌ دو ساعت است. پنج مرحله درمان در الگوی ۵۱۲ (۵۱۲ PIM) عبارت‌اند از: ۱) مقدمه و معرفی درمان(که مشتمل است بر تبیین اهداف جلسات و ایجاد فضای دوستانه و اعتماد برانگیز)؛ ۲) بیان حقایق و افکار مرتبط با تروما(شرکت‌کنندگان در درمان اطلاعات واقعی از تروما را همان‌طوری که آن‌ها مشاهده کرده‌اند، توصیف می‌کنند و پس‌ازآن نخستین افکار در حین وقوع تروما را یادآوری می کنند)؛ ۳) واکنش و نشانگان به تروما( درمانجویان در درمان تروما و هیجان‌های همراه آن را با جزئیات بازسازی می‌کنند و سپس نشانگان فشار روانی را که حین تجربه تروما ، بلافاصله پس‌ازآن و در حال حاضر را توصیف می‌کنند)؛ ۴) مدیریت و کنترل فشار روانی(راهنمایی و معرفی شیوه‌های مقابله گری با تروما و یا نشانگان فشار روانی) و ۵) آموزش انسجام‌یافتگی(به‌عنوان‌مثال به شرکت‌کنندگان آموزش داده می‌شود تا به بازی‌هایی بپردازند که نیاز به همکاری گروهی دارد، از آن‌ها خواسته می‌شود تا کلماتی را که دوست دارد در خلوت یا در جمع با فریاد بلند ادا کنند). قابل‌ذکر است که مراحل یک تا چهار بر روش بازگویی معرفی‌شده توسط میشل^[۵۶۹] مبتنی است. درحالی‌که مرحله آخر، بر آموزش انسجام‌یافتگی استوار است(وو، ژو، ژانگ، لی یانگ و همکاران ، ۲۰۱۲). در ارتباط با این شیوه درمانی باید به این موارد توجه داشت که این الگو برای کاهش نشانگان اختلال استرس پس از سانحه و افسردگی و اضطراب به دنبال بحران، برای سایر فرهنگ‌های متفاوت از چین موردبررسی قرار نگرفته است و در مورد اثربخش بودن آن در سایر کشورها نیاز به اجرای پژوهش‌های کنترل‌شده است. و نکته دیگر این‌که، الگوی مداخله روانشناختی۵۱۲ (۵۱۲ PIM) بر روی امدادگران نظامی^[۵۷۰]چینی مبتلابه اختلال استرس پس از سانحه اثربخش گزارش‌شده است و در ارتباط با سایر گروه‌های مبتلابه این اختلال کارآمدی آن مورد سؤال است.
۲-۱-۵-۵ درمان فشرده مبتنی بر تصویرسازی ذهنی(ART)
درمان فشرده مبتنی بر تصویرسازی ذهنی(ART)، نوعی روان‌درمانی کوتاه‌مدت مبتنی بر مواجهه سازی است که اخیراٌ در درمان اختلال استرس پس از سانحه وابسته به جنگ و بهبودی از تروما توسط روزنزوایگ در سال ۲۰۰۸() معرفی شد. این روش درمانی باهدف برطرف سازی مدت‌زمان طولانی‌تر در سایر روان‌درمانی‌های به کار گرفته‌شده در درمان تروما، بدون تکالیف خانگی به مدت دو تا پنج جلسه ۶۰ تا ۷۵ دقیقه‌ای ارائه می‌گردد. در این شیوه درمانی که بر مبانی نظری شناختی، رفتاری و روانپویشی استوار است، از فن جایگزینی ارادی تصاویر که در آن تصاویر پریشان کننده را با تصاویر خوشایند جایگزین می‌کنند یعنی مواجه سازی از طریق تصویرسازی ذهنی^[۵۷۱](IE) بهره می‌برد. در این روش درمانی برخلاف سایر درمان نیاز به بیان شفاهی یا نوشتاری جزئیات واقع آسیب‌زا وجود ندارد بلکه صرفاٌ تصویرسازی ذهنی واقعه مدنظر است. علاوه بر این، در درمان فشرده مبتنی بر تصویرسازی ذهنی(ART)، از حرکات جانبی سریع چشم مانند درمان از طریق حرکات چشم و پردازش مجدد (EMDR) استفاده می‌شود با این تفاوت که در این درمان تعداد حرکات چشم متغیر نیست و تعداد ثابتی(چهل حرکت به سمت چپ و راست چشم‌ها) از حرکات چشم استفاده می‌شود(کیپ، شومان، هرناندز، دایموندو همکاران، ۲۰۱۴ و کیپ، روزنزوایگ، هرناندز، شومان و همکاران، ۲۰۱۳).
۲-۱-۵-۶ درمان پردازش شناختی(CPT) و طرحواره درمانی(ST) مشتق از شناخت درمانی
درمان شناختی نوعی از رویکردهای متعلق به روان­درمانی است که شامل شیوه‌های شناختی، غالبان همراه با فنون رفتاری، جهت اصلاح شناخت­های غیر انطباقی(ازجمله افکار، باورها و تصورات) یعنی عوامل نگهدارنده یا تداوم‌بخش اختلالات روانی به کار می‌رود. ردیابی رویکردهای شناخت درمانی ریشه‌اش در کارهای آرون تِمکین بک^[۵۷۲] خواهد بود(هانراهان، فیلد، جونز و دیوی^[۵۷۳]، ۲۰۱۳). در شناخت درمانی از طریق فرایندی که تشریک‌مساعی یا تجربه‌گرایی مشارکتی^[۵۷۴] خوانده می‌شود، ارزیابی از مفروضات تحریف‌شده بیماران انجام می‌پذیرد. سپس آن‌ها ترغیب می‌شوند تا نظام یاورهایشان را اصلاح کنند که به کاهش آشفتگی‌های روانی منجر می‌شود. یک جنبه مثبت و مهم شناخت درمانی هدف قرار دادن همه ابعاد آسیب‌شناسی روانی است، ترکیب فنون بازسازی شناختی و تجربیات رفتاری می‌تواند در اصلاح افکار ناکارآمد و رفتارهای آسیب‌رسان به کار رود. هدف نهایی شناخت درمانی به‌طورکلی حذف یا تنظیم هیجانات منفی چون ترس، غمگینی، خشم و استرس نیست، بلکه هدف بر آموزش توانایی‌های بیماران برای فراهم آوردن ارزیابی‌های واقع‌گرایانه‌تر و دقیق‌تر برای خودشان از موقعیت‌هایی است که با آن‌ها مواجهه می‌شوند(هافمن، اسموندسن و بک، ۲۰۱۳).
رویکردهای شناختی رفتاری به روان‌درمانی از الگوهای غالب برای مداخله بالینی هستند و تجربی گسترده‌ای برای اختلال استرس پس از سانحه را به خود اختصاص داده‌اند(فورد^[۵۷۵]، ۲۰۱۵). درمانگران شناختی که از فنون رفتاری در درمان تروما استفاده می‌کنند، فنون درمانی زیر را به کار می‌برند:
مهارت‌های یادگیری برای مقابله گری با اضطراب(مانند بازآموزی تنفسی و بازخوراند زیستی^[۵۷۶])
به‌کارگیری بازسازی شناختی باهدف اصلاح افکار منفی
مدیریت خشم
آماده شدن برای واکنش‌ها به استرس(ایمن‌سازی در برابر استرس^[۵۷۷])
مدیریت نشانگان بعدی تروما
توجه و رسیدگی به جلوگیری از عود و دیگر مسائل مرتبط با سوء مصرف مواد
ارتباط و رابطه مؤثر با دیگران(مهارت‌های اجتماعی)
توجه و رسیدگی به افکار تحریف‌شده که معمولاٌ به دنبال تروما می‌آیند
آموزش آرام‌سازی روانی و تجسم سازی ذهنی هدایت‌شده(داس- برایلسفورد^[۵۷۸]، ۲۰۰۷).
بااین‌وجود حال، پیشرفت‌های مهمی در مورد اثربخش بودن درمان‌های روانشناختی در بهبودی از انواع اختلالات و مشکلات وجود دارد.یکی از برجسته‌ترین این درمان‌ها، درمان شناختی رفتاری است که در درمان دامنه گسترده‌ای از اختلالات روانشناختی اثربخش بوده است(میوس و مک موس^[۵۷۹]، ۲۰۱۳). دو مورد از رویکرد مطرح که یکی متمرکز بر تروما یا آسیب روانی است، درمان پردازش شناختی(CPT) و دیگر طرحواره درمانی(ST) است که در ادامه به‌تفصیل این دو الگوی درمانی موردبررسی قرارگرفته است
۲-۱-۵-۶ -۱ درمان پردازش شناختی(CPT)
بیش از چندین دهه است که پیشرفت‌های فراوانی در درمان اختلال استرس پس از سانحه به وجود آمده است، به‌واسطه رهنمودهای عملیِ بالینیِ بین‌المللی^[۵۸۰] متفق‌القول درمان شناختی رفتاری متمرکز بر آسیب^[۵۸۱]( TFCBT)، به‌عنوان خط مقدم درمان اختلال استرس پس از سانحه شناخته‌شده است(فوربس، لوید، نیکسُن، الیوت و همکاران، ۲۰۱۲). درمان‌های شناختی و مواجهه با دو سازوکار اولیه در تغییر افکار، مبنایی برای درمان اثربخش اختلال استرس پس از سانحه به وجود می‌آورند اول: پردازش هیجانی خاطره تروماتیک به طریق مواجهه مکرر(واقعی، خیالی و اخیراٌ نوشتاری) و دوم: به دلیل پردازش شناختی با تغییر در معنای رویداد زمینه بهبودی حاصل می‌شود(رسیک، آلمنسایک، کِلام، گالواسکی، و همکاران، ۲۰۰۸). در این راستا درمان پردازش شناختی(CPT) به‌عنوان رویکردی درمانی صرفاٌ متمرکز و محدود به درمان اختلال استرس پس از سانحه معرفی شد.
درمان پردازش شناختی(CPT) ازجمله درمان‌های شناختی که به‌طور اختصاصی برای درمان اختلال استرس پس از سانحه طراحی ‌شده است، نخستین بار جهت درمان قربانیان تجاوز به عنف توسط رسیک و اسنایک(۱۹۹۷) معرفی و سپس کاربرد آن در محیط‌های نظامی به‌وسیله‌ی رسیک، مانسن و چارد(۲۰۰۷) تطبیق داده شد(کنیگ^[۵۸۲]، ۲۰۱۳). این الگوی درمانی، هدفمند، مبتنی بر دستورالعمل مشخص و ساختاریافته است که با بهره گرفتن از فنون بازسازی شناختی و مواجهه نوشتاری با رویداد آسیب‌زا و تکالیف خانگی درصدد اصلاح باورها و مفروضه‌های غیر انطباقی فرد در مورد خود، دیگران و جهان است(کیزِن، شام، پدرسِن، سایم و همکاران، ۲۰۱۴). رویکرد پردازش شناختی، وقایع تروماتیک را تجربه‌ای در نظر می‌گیرد که با باورهای فرد از خود، دیگران و جهان همخوانی ندارد درنتیجه هنگامی‌که فرد نتواند رویدادی را با باورهای عمیق و مرکزی خود هماهنگ کند زمینه شکل‌گیری شناخت‌های ناسازگار، هیجانات منفی مزمن، و رفتارهای نامناسب مانند اجتناب فراهم می‌شود(مایرز، استروم، لسکِلا، توراس و همکاران، ۲۰۱۳).
می‌توان اذعان داشت که۱) هدف اولیه در درمان پردازش شناختی(CPT) این است که مبتلایان به اختلال استرس پس از سانحه، نگرش‌های انطباق یافته تری را نسبت به رویداد آسیب‌رسان اتخاذ کنند و آن‌ها را تشویق شوند تا در مورد توانایی و کنترل خود در وقوع رویداد تجدیدنظر کنند به‌نحوی‌که خود را سرزنش و مقصر ندانسته و سهم ناچیز خود را در بروز واقعه دردناک بپذیرند(سُبِل، رسیک و رابالایس، ۲۰۰۹) و ۲) درمان پردازش شناختی(CPT) که در نظریه شناختی ریشه دارد بر اصلاح باورهای تحریف‌شده و پردازش اطلاعات هیجانی برای کاهش نشانگان این اختلال متکی است(گانتر، کیسمن، گیلبرت و رسیک، ۲۰۱۳). این به این معنا است که درمان پردازش شناختی(CPT) بر یک نظریه شناخت اجتماعی از اختلال استرس پس از سانحه مبتنی است که در آن بر چگونگی تفسیر افراد و مقابله گری با رویدادی آسیب‌زا و تلاش برای دستیابی به احساس تسلط و کنترل شخص بر زندگی‌اش متمرکز است.اگرچه نظریه‌های شناخت اجتماعی با نظریه‌های پردازش هیجانی/ اطلاعاتی ناسازگار نیستند، اما تمرکزشان از شکل‌گیری یک شبکه ترس به سایر واکنش‌های عاطفی مرتبط مانند وحشت، خشم، غمگینی، تحقیرشدن، یا گناه فراتر است. توجه بیشتر نظریه شناخت‌های اجتماعی بر محتوای شناخت‌ها و تأثیری است که شناخت‌های تحریف‌شده بر واکنش‌های هیجانی و رفتاری می‌گذارد(رسیک، مانسن و چارد، ۲۰۱۴)
بر اساس درمان پردازش شناختی(CPT) که بر الگوی پردازش اطلاعات منطبق است، بازماندگان از تروما که درنهایت این اختلال در آن‌ها شکل می‌گیرد به تعارضی شدید در باورهایشان نسبت به جهان، خود و دیگران قبل از تروما( مثلاٌ هیچ اتفاقی برای من رخ نمی‌دهد)و بعدازآن(مثلاً این حادثه نشان داد که جهان مکان امنی نیست) دچار می‌شوند. این تعارضات در باورهای قبل و بعد از تروما که در اصطلاح، نقاط گیر^[۵۸۳] نامیده می‌شوند در مبتلایان به اختلال استرس پس از سانحه با اجتناب از پرداختن به آن‌ها زمینه تداخل در پردازش هیجانی و شناختی از رویداد آسیب‌زا را فراهم و تداوم اختلال و نشانگان را موجب می‌شوند(دِکل، پلِگ و سولمون، ۲۰۱۳). درمان پردازش شناختی(CPT) یک روش درمانی استاندارد با یک پروتکل ۱۲ جلسه‌ای که شامل آموزش بازسازی شناختی منجمله در پنج حوزه امنیت، اعتماد، قدرت/ کنترل، عزت‌نفس و صمیمیت و دو بار مواجهه نوشتاری با رویداد تروماتیک در جلسات ابتدایی و انتهایی در خط مقدم روش‌های روان درمانگری برای بهبودی از نشانگان اختلال استرس پس از سانحه قرار دارد(کاستیلو، لیسفیلد، بلانکن شیپ، دی باکا^[۵۸۴]و همکاران، ۲۰۱۴). درمان پردازش شناختی(CPT) بر اصلاح مستقیم شناخت‌های غیر انطباقی که مشتمل بر تفسیرهای نامناسب از رویداد آسیب‌زا مانند خود سرزنشی و نگرش‌های تحریف‌شده از جهان، خود و دیگران است، متمرکز می­باشد. در جلسات درمان با بهره گرفتن از فنون بازسازی شناختی در به چالش کشیدن افکار ناکارآمد و غیر انطباقی افراد قادر خواهند بود تا ارزیابی متعادل‌تری از رویداد تروماتیک یا آسیب‌زا کسب کنند و این بازگشت به ارزیابی‌های سازگارانه تر زمینه بهبودی از اختلال را فراهم می‌کند(گالاگر^[۵۸۵] و رسیک، ۲۰۱۲ ).
جلسات دوازده‌گانه در درمان پردازش شناختی(CPT) که معمولاٌ برای هر جلسه یک ساعت زمان لازم است با یک الگوی شش جلسه‌ای با مدت‌زمان نود دقیقه برای هر جلسه نیز استفاده می‌شود که محتوای جلسات شش‌گانه بدین شرح است: در جلسه نخست با رویکردی روانی-تربیتی^[۵۸۶] نشانگان اختلال استرس پس از سانحه بررسی و منطق درمان ارائه می‌گردد، مراحل اولیه درمان شناختی مانند چالش کردن با باورهای ناکارآمد معرفی و آموزش داده می‌شود، تکالیف خانگی شامل تکلیف چالش با باورهای ناکارآمد و نوشتن در مورد اثر آسیب روانی یا تروما بر زندگی و باورهای فعلی در آخر این جلسه آورده می‌شود؛ در جلسه دوم، با مروری بر مفاهیم جلسه قبل و تکالیف خانگی شروع و با شناسایی الگوهای افکار ناکارآمد و استفاده از برگ‌های چالش با این افکار، ادامه می‌یابد. از شرکت‌کنندگان خواسته می‌شود تا با جزئیات توضیحشان را از واقعه آسیب‌زا بنویسند؛ در جلسه سوم از مراجع درخواست می‌شود که توضیح خود را پیرامون واقعه آسیب‌زا را که نوشته است برای درمانگر بخواند تا در مورد آن بحث کنند، افکار ناکارآمد، خود سرزنشی‌ها و از پنج بعد بالقوه مرتبط با باورهای مرکزی یعنی امنیت، اعتماد، قدرت/کنترل، عزت‌نفس و صمیمت در روابط، دو بعدِ امنیت و اعتماد در ارتباط با نوشته گزارش‌شده توسط درمانجو موردبررسی قرار می‌گیرد، در آخر این جلسه از مراجع خواسته می‌شود که با باورهای ناکارآمد خود در زمینه امنیت و اعتماد در تکالیف خانگی چالش کنند و توضیحات خود را از واقعه آسیب‌زا با جزئیات بیشتر و از زاویه دیگر دوباره بنویسند و آن را قرائت کنند؛ جلسه چهارم با خواندن مجدد توضیح مراجع از واقعه آسیب‌زا و بحث در مورد باورهای ناکارآمد امنیت و اعتماد، و آشنا شدن با دو حوزه شناختی قدرت/کنترل و عزت‌نفس ادامه پیدا می‌کند. مفروضه‌های ناکارآمد فرد در این زمینه‌ها به چالش کشیده می‌شوند؛ جلسات پنج و ششم ساختاری مشابه با جلسات قبلی دارند و در آن حوزه‌های صمیمت و روابط ارائه و افکار ناکارآمد در این زمینه مدنظر قرارمی گیرد افکار ناکارآمد باقیمانده برای چالش‌های آینده شناسایی می‌شوند و اهدافی برای آینده ترسیم و راهبردهای برای دستیابی به این اهداف تعیین می‌شوند. در جلسات آخر ، توضیحات نوشتاری مراجع درباره رویداد آسیب‌زا با نوشته‌های اولیه وی مقایسه می‌شود و تفاوت‌های آن‌ها موردتوجه قرار می‌گیرد(نیکسُن^[۵۸۷]، ۲۰۱۲).
درنهایت باید خاطرنشان ساخت که درمان پردازش شناختی(CPT) چارچوبی برای مفهوم‌سازی اختلال استرس پس از سانحه به‌عنوان اختلالی درمان‌نشده ناشی از تروما را فراهم کرده است و مداخلات در آن به‌طور اجمالی مشتمل بر شامل آموزش، بازسازی شناختی و بیان نوشتاری شرایط و موقعیت بروز تروما است(شورس، لینک-مالکوم، چارد، آن^[۵۸۸] و همکاران، ۲۰۱۳). و علاوه بر این، درمان پردازش شناختی(CPT) ازجمله درمان‌های است که به‌طور گسترده که برای بهبودی از اختلال استرس پس از سانحه در جانبازان به‌کاررفته است و از حمایت تجربی بالایی برخوردار است(کایزن، چام، پدرسِن و سایم، ۲۰۱۳).
۲-۱-۵-۶ -۲ طرحواره درمانی(ST)