در نظزیه گیل فورد، تفکر واگرا از چند عامل مختلف تشکیل شده است. عوامل یا ویژگی­های تشکیل دهنده تفکر واگرا به شرح زیرند(سیف،۱۳۸۲):

 

سیالی(روانی) : تولید تعدادی اندیشه در یک زمان معین

 

انعطاف پذیری (نرمش) : تولید اندیشه­ های متنوع و غیر­معمول و راه ­حل­های مختلف برای یک مسأله.

 

تازگی(اصالت) :استفاده از راه ­حل­های منحصر به فرد و نو

 

گسترش(بسط) : تولید جزئیات و تعیین تلویحات و کاربردها

 

ترکیب: کنار هم قرار دادن اندیشه­ های نا همخوان

 

تحلیل: شکستن ساختارهای نمادین به عناصر تشکیل دهنده

 

سازمان دادن: تغییر شکل دادن طرح­ها، کارکردها و موارد استفاده­ها

 

پیچیدگی: توانایی برخورد کردن با تعدادی اندیشه مختلف و مرتبط به طور هم زمان

 

از میان ویژگی­های بالا سه ویژگی نخست از همه مهم­تر هستند.

 

نظریه تورنس: یکی دیگر از دانشمندانی که درباره خلاقیت نظریه­پردازی کرده و پژوهش زیادی انجام داده پاول تورنس است. تورنس به دو دلیل از شهرتی بین‌المللی در این زمینه برخوردار است؛ یکی به دلیل نظریه خلاقیت و کیفیت آموزش آن و دوم به دلیل ابداع آزمون-های تفکر خلاق مینه سوتا.

 

تورنس در جدیدترین اظهار نظرش در مجله بازنگری روانشناسی پرورشی سه تعریف برای خلاقیت به دست داده است. یک تعریف پژوهشی، یک تعریف هنری و یک تعریف وابسته به بقاء(سیف،۱۳۸۶).

 

در تعریف پژوهشی او، تفکر خلاق یا آفریننده عبارت است از: فرایند حس کردن مشکلات، مسائل؛ شکاف در اطلاعات، عناصر گم شده، چیزهای ناجور، حدس زدن و فرضیه‌ها، تجدیدنظر کردن و دوباره آزمودن آن ها و بالاخره انتقال نتایج.

 

تورنس در تعریف هنری خود از خلافیت یا آفرینندگی به موارد زیر اشاره ‌کرده‌است:

 

• • آفرینندگی مانند خواستن دانستن است.

 

• • آفرینندگی مانند عمیق تر حفر کردن است.

 

• • آفرینندگی مانند دوباره نگاه کردن است.

 

• • آفرینندگی مانند گوش دادن به بوهاست.

 

• • آفرینندگی مانند خط زدن خطاهاست.

 

• • آفرینندگی مانند رفتن به آب­های عمیق است.

 

• آفرینندگی مانند دست­دان با فرد است.

تورنس (۱۹۹۸) در تعریف وابسته از آفرینندگی قدرت کنار آمدن فرد با موقعیت­های دشوار را ذکر ‌کرده‌است.

 

نظریه دبونو درباره خلاقیت: ادوارد دبونو صاحب نظریه تفکر جانبی و ابداع کننده این اصطلاح، اعتقاد دارد که تفکر جانبی نوعی تفکر است که با بصیرت، خلاقیت و طنز شباهت دارد(میلر،۱۹۸۳).

 

به عقیده وی این تفکر نوعی اندیشیدن به مسأله و نگریستن به جنبه­ ها و زوایای گوناگون آن است که می ­تواند منجر به ایجاد ایده­های جدید شود. به زعم دبونو؛ خلاقیت شامل گسستن از الگوهای تثبیت شده است تا بتوان به مسائل به شکلی جدید نگریست.

 

به نظر دبونو ذهن یک نظام نقشه­سازی است که مرتب به خلق و تشخیص نقشه­ها و طرح ها مشغول است. این نقشه­های اطلاعات، هرچند که برقراری ارتباط را تسهیل ‌می‌کنند نارسایی­ها و محدودیت­هایی نیز دارند. از جمله این محدودیت­ها آن است که نقشه­های ذهنی به تثبیت شدن یا غیر منعطف شدن گرایش دارند و این موضوع مانع رشد خلاقیت است.

 

او می­گوید آموزش و پرورش با تأکید بر رشد نقشه­های مفهومی بر تجدید ساختار این نقشه­ها و تحریک دستیابی به نقشه­های جدید(خلاقیت) توجه اندکی دارد.

 

هدف از تفکر جانبی ایجاد نگرشی متفاوت بر چیزها، تغییرساخت قالب­های ذهنی و پیوند دادن اطلاعات به شیوه­ای نو در ایجاد ایده­های نو ‌می‌باشد. دبونو تفکر جانبی یا تفکر افقی را در کنار نوع دیگری از اندیشیدن که تفکر عمودی نامیده می­ شود قرار می­دهد. تفکر عمودی تقریبا معادل تفکر همگرای گیل فورد است که همواره در پی کشف تنها راه حل صحیح مسأله حرکت می­ کند. تفکر عمودی؛ منطقی، انتقادی و قضاوت گراست در صورتی­که تفکر جانبی مولد و خلاق است(سلیمانی،۱۳۸۱).

 

بشارتیان(۱۳۸۰) به نقل از دبونو؛ اختلاف بین تفکر عمودی و تفکر جانبی را شامل موارد زیر می­داند:

 

• • تفکر عمودی انتخاب کننده است، تفکر جانبی تولیدکننده و مولد است.

 

• • تفکر عمودی دارای توالی است، تفکر جانبی می ­تواند پرش انجام دهد.

 

• • تفکر عمودی مسیر مطمئن­تری را برمی­گزیند، تفکر جانبی در پی کشف مسیر نامطمئن­تر است.

 

• تفکر عمودی یک جریان معین است، تفکر جانبی جریانی احتمالی است.

تفکر جانبی جانشین تفکر عمودی نیست، هر دو مورد نیاز هستند، آن ها لازم و ملزوم و مکمل یکدیگرند.

 

دبونو برای کسب و توسعه مهارت­ های تفکر جانبی روش­های متعددی را پیشنهاد کرده و در ذیل هر روش ضمن تشریح ماهیت آن شیوه، راهکارهای ارتقای مهارت­ های آن را نیز بیان ‌کرده‌است(دبونو،ترجمه بشارتیان،۱۳۸۰).

 

۱۹- ۲- ۲- سازمان چیست؟

 

با مروری بر ادبیات موجود درباره سازمان ملاحظه می­کنیم که نه تنها از منظر رشته­ های علمی گوناگون تعاریف متفاوتی از آن صورت گرفته است، بلکه در درون هر رشته خاص نظیر جامعه شناسی، بر اساس الگوها و چارچوب مفهومی گوناگون، تعاریف متفاوت و گاه غیر قابل جمعی از این مفهوم ارائه شده است در یک تعریف کلی، سازمان عبارت است از نهادی اجتماعی است که هدف های جمعی را تعقیب می­ کند و بر چگونگی اجرای فعالیت­هایش نظارت و کنترل دارد و دارای مرزهای مشخصی با محیط پیرامونی خود است.

در جامعه شناسی، سازمان به مثابه یک فعالیت برنامه­ ریزی شده، هدفمند و مبتنی بر همکاری، بررسی می­ شود.

 

رویکرد علم مدیریت به بررسی سازمان نگاهی ابزاری است، زیرا سازمان برای یک شرکت یا مؤسسه وسیله دستیابی به اهداف آن است.

 

ریچارد ال دفت(۱۳۷۷،۱۹) معتقد است: سازمان علی­رغم تفاوت­های ظاهری فراوانی که دارند، به دلیل خصلت و ذات سازمان دارای ویژگی­ها و وجوه مشترک هستند.

 

• • نهادی اجتماعی­اند.

 

• • دارای هدف­اند.

 

• • ساختارآنها طراحی شده و دارای سیستم فعال و هماهنگ می­باشند.

 

• با محیط خارجی ارتباط دارند.

کلید واژه دیگر، «ساخت» یا «ساختار» است. ساخت از دیگر مفاهیم مناقشه برانگیز در علوم اجتماعی و جامعه شناسی است. هر پارادایمی تعریفی خاص ارائه می­دهد.